W erze, w której technologia przenika każdą sferę naszego życia, pojawia się pytanie o granice między człowiekiem a maszyną. Cyborgi – ludzie, którzy świadomie integrują technologię z własnym ciałem – to zjawisko, które budzi zarówno fascynację, jak i kontrowersje. Cyborg Foundation, założona w Barcelonie, stoi na czele ruchu redefiniującego ludzką tożsamość poprzez technologię. Jak społeczeństwo postrzega tych „cyfrowych pionierów”? Czy cyborgizacja jest wyrazem postępu, czy raczej początkiem technologicznej alienacji? Odpowiedzi na te pytania zostaną sformuowane za pomocą analizy zarówno opinii członków Cyborg Foundation, jak i osób niezrzeszonych, a także reakcji społecznych wobec nich.

Kim oni są?

Cyborgi, czyli organizmy łączące elementy biologiczne i technologiczne, stały się jednym z symboli współczesnej debaty o relacjach człowiek-technologia. Zgodnie z definicją Haraway (1985), cyborg to nie tylko figura technologiczna, ale także społeczny konstruktor, który kwestionuje tradycyjne podziały między naturą a kulturą, człowiekiem a maszyną. W praktyce cyborgizacja odnosi się do zastosowania urządzeń technologicznych w ciele człowieka w celu jego usprawnienia, takich jak implanty sensoryczne, protetyka kontrolowana umysłem czy neurointerfejsy (Miah, 2008).

 

Zdjęcie przedstawiające Neila Harbisona autorstwa: © Hector Adalid

 

Ruch cyborgów zyskał na popularności w XXI wieku, częściowo za sprawą działalności Cyborg Foundation, założonej w Barcelonie w 2010 roku przez Neila Harbisona i Moon Ribas. Organizacja ta stawia sobie za cel nie tylko wspieranie osób, które chcą stać się cyborgami, ale także promowanie idei technologicznego rozszerzenia ludzkich zmysłów (Harbisson & Ribas, 2016). Neil Harbisson, pierwszy uznany cyborg na świecie, znany z „antenny” umożliwiającej mu słyszenie kolorów, był pionierem ruchu. Cyborg Foundation przyczyniła się także do powstania międzynarodowej sieci społeczności cyborgów, która obejmuje zarówno artystów, jak i naukowców badających granice ludzkiej percepcji.

Zdjęcie przedstawiające Moon Ribas pozyskane z: © Betevé

Jednym z członków tego ruchu jest Manuel de Aguas, którego innowacyjne sensory pozwalają mu odbierać informacje o wilgotności i zmianach atmosferycznych. De Aguas, zafascynowany potencjałem technologii w rozszerzaniu zmysłów, łączy swoją działalność artystyczną z poszukiwaniem nowych sposobów komunikacji ze światem naturalnym (Cyborg Foundation, n.d.). Jego podejście stanowi przykład tego, jak technologia może stać się narzędziem nie tylko przystosowania, ale także kreatywnego wyrażania siebie.

 

Zdjęcie przedstawiające Manuela de Aguas pozyskane z profilu na Instagramie @maneldeaguas.

 

Barcelona, będąca siedzibą Cyborg Foundation, jest również kluczowym miejscem dla ruchu cyborgów z powodów kulturowych i technologicznych. Miasto to jest znane jako jeden z wiodących europejskich ośrodków innowacji technologicznych, z licznymi inicjatywami promującymi rozwój sztucznej inteligencji i bioinżynierii (Hernández, 2021). Dzięki swojemu kosmopolitycznemu charakterowi i otwartości na różnorodność Barcelona stworzyła środowisko, w którym eksperymenty z cyborgizacją mogą być zarówno rozwijane, jak i społecznie akceptowane.

Społeczne postrzeganie cyborgów

Ruch cyborgów, będący jednocześnie zjawiskiem technologicznym i społecznym, generuje różnorodne reakcje społeczne, od fascynacji po strach. Analiza tego zjawiska wymaga zrozumienia podziału na cyborgów zinstytucjonalizowanych, takich jak członkowie Cyborg Foundation, oraz niezrzeszonych, którzy samodzielnie eksperymentują z technologicznym rozszerzaniem ludzkiego ciała.

Jak wskazano w mediach społecznościowych, 22 maja obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Cyborga, który stanowi okazję do refleksji nad miejscem technologicznie rozszerzonych ludzi w społeczeństwie (Harbisson, 2024). Cyborgi, jako zjawisko łączące technologię i biologię, często spotykają się z brakiem akceptacji społecznej wynikającym z niezrozumienia ich istoty. Inicjatywy takie jak Cyborg Foundation starają się zmieniać te postawy, popularyzując ideę cyborgów i oswajając społeczeństwo z ich obecnością poprzez edukację, sztukę i dialog społeczny (Cyborg Foundation, n.d.).

Cyborgi jako nowa tożsamość

Pojęcie cyborga jako nowej tożsamości budzi pytania o granice człowieczeństwa. Jak zauważa Haraway (1985), cyborgi podważają tradycyjne dualizmy, takie jak człowiek-maszyna czy natura-kultura. Członkowie Cyborg Foundation, w tym Neil Harbisson i Moon Ribas, świadomie przyjęli tożsamość cyborga, redefiniując siebie poprzez technologię i traktując ją jako integralną część własnej tożsamości (Harbisson & Ribas, 2016). Jednocześnie osoby niezrzeszone, takie jak niezależni artyści czy amatorzy biohackingu, również kształtują tę przestrzeń, nie zawsze mając dostęp do zaawansowanych technologii, ale często kierując się podobnymi aspiracjami.

Obawy społeczne i etyczne

Zjawisko cyborgizacji wywołuje szereg obaw społecznych. Technofobia, strach przed dehumanizacją oraz pytania o etyczne granice augmentacji ciała to główne wątki w dyskursie publicznym (Miah, 2008). Wielu krytyków uważa, że rozwój technologii może prowadzić do utraty tego, co definiuje nas jako ludzi, podczas gdy inni dostrzegają w tym potencjał do rozwoju i pokonywania ograniczeń biologicznych (Clark, 2003). Obawy te często znajdują odzwierciedlenie w kulturze popularnej, która przedstawia cyborgi jako zagrożenie, co może wpływać na negatywne postrzeganie rzeczywistych cyborgów (Gunkel, 2012).

Postrzeganie cyborgów w różnych kulturach

Postrzeganie cyborgów znacząco różni się w zależności od kultury. W Barcelonie, miejscu narodzin Cyborg Foundation, ruch cyborgów został przyjęty z otwartością, co wynika z kosmopolitycznego i progresywnego charakteru miasta (Hernández, 2021). Cyborgizacja staje się również narzędziem radzenia sobie z osobistymi wyzwaniami, co doskonale ilustruje przykład cyborga z USA, który stworzył oko-latarkę po utracie oka w wyniku raka. Jego historia pokazuje, że technologie augmentacyjne mogą być nie tylko funkcjonalnym rozwiązaniem, ale także formą artystycznego wyrazu. Na swoim profilu na Instagramie, dzieli się swoimi doświadczeniami i zachęca do rozpowszechniania informacji, aby inni mogli czerpać inspirację z jego innowacyjnego podejścia. Jego aktywność w mediach społecznościowych podkreśla, jak ważna jest społeczność online w promowaniu nowych technologii i budowaniu przestrzeni dla takich działań. W USA reakcje społeczne są bardziej zróżnicowane, często uwarunkowane technologicznym entuzjazmem, ale i obawami związanymi z prywatnością oraz wpływem technologii na zdrowie psychiczne (Turkle, 2011). Z kolei w Azji, gdzie technologie często są postrzegane jako klucz do przyszłości, cyborgi zyskują akceptację jako naturalny etap ewolucji człowieka, choć nie brakuje tam też głosów krytycznych, wynikających z tradycyjnych wartości społecznych i religijnych (Lee, 2016).

Część empiryczna:

Opis Metody Badawczej

Głównym komponentem badawczym w tym projekcie jest wywiad przeprowadzony z Manuelem de Aguas, członkiem Cyborg Foundation, który służy jako ważny punkt wyjścia do analizy postrzegania cyborgów w społeczeństwie. Wywiad ten umożliwia zgłębienie jego doświadczeń związanych z byciem cyborgiem oraz zrozumienie tego, jak postrzega siebie jako człowieka-technologię.

Transkrypcja wywiadu została poddana analizie z wykorzystaniem narzędzi sztucznej inteligencji dostępnych na platformie Aixploria. Proces ten obejmował generowanie kluczowych tematów, analizę sentymentu oraz tworzenie map myśli, które pomogły w identyfikacji głównych wątków i kwestii poruszanych przez Manuela de Aguas. Do tłumaczenia tekstu z języka katalońskiego na polski, użyto narzędzi takich jak Google Translator, AI Video Translator (Vidnoz), oraz jednorazowo app.videodubber.ai. Chociaż Vidnoz oferuje wyższej jakości wyniki tłumaczenia, jego darmowa wersja ma ograniczoną liczbę minut, co zmusiło mnie do skorzystania z alternatywnego narzędzia (app.videodubber.ai), choć wyniki były mniej zadowalające. Cały wywiad z Manuelem de Aguas został nagrany zarówno w formie wideo, jak i głosowej, w celu zapewnienia dokładności i pełności materiału. Następnie, aby umożliwić analizę, został on przetłumaczony z katalońskiego na język polski za pomocą Google Translator (ponieważ w przeciwieństwie do DeepL, posiada możliwość tłumaczenia języka katalońskiego). Zastosowanie tłumaczenia synchronicznego zostało odrzucone ze względu na czasowe ograniczenia, które mogłyby prowadzić do utraty lub pominięcia kluczowych kwestii poruszonych przez rozmówcę. Wywiad trwał ponad godzinę, w związku z czym zamiast pełnego transkryptu, w pracy zawarto jedynie najistotniejsze wypowiedzi, które odzwierciedlają główne wątki rozmowy

Zrzut ekranu przedstawiający interfejs narzędzia AI Vidnoz; oprócz tłumaczenia umożliwia on dodanie napisów, klonowanie głosu oraz synchronizację ruchu ust z mową.

 

Zrzut ekranu z app.videodubber.ai, który nie posiada funkcji klonowania głosu, ale dysponuje szeroką gamą sztucznych głosów możliwych do wyboru przez użytkownika.

 

W kontekście analizy wywiadu, zastosowane narzędzia AI, takie jak generowanie kluczowych tematów, analiza sentymentu, oraz mapy myśli, umożliwiły wyodrębnienie istotnych aspektów wypowiedzi Manuela de Aguas. Zastosowanie tych narzędzi pozwoliło na głębsze zrozumienie jego doświadczeń jako cyborga, a także na wykrycie ukrytych wątków w wypowiedzi, które mogłyby zostać przeoczone w tradycyjnej analizie jakościowej.

Analiza wypowiedzi

Wywiad z Manuelem de Aguas, członkiem Cyborg Foundation, dostarczył kluczowych wglądów do zrozumienia, jak cyborgi postrzegają swoją tożsamość oraz jak społeczeństwo na nie reaguje.

 

Fragment wywiadu z Manuelem de Aguas przetłumaczony przy użyciu narzędzia AI Vidnoz.

De Aguas, który wszczepił w swoje ciało sensory (które sam nazywa “płetwami”) reagujące na zmiany temperatury, wilgotności i ciśnienia atmosferycznego, opisuje siebie jako “człowieka-technologię,” przekraczającego tradycyjne granice ludzkiej biologii. Jak sam mówi, “człowiek zawsze dążył do tego, by lepiej rozumieć świat – technologia pozwala mi stać się częścią tego świata na zupełnie nowym poziomie.”  (2024).

W swoich wypowiedziach podkreśla, że proces stania się cyborgiem był dla niego zarówno aktem twórczym, jak i politycznym. Jego celem było zwrócenie uwagi na rolę technologii w redefiniowaniu ludzkich możliwości i tożsamości. Jednocześnie wskazuje na społeczne bariery związane z akceptacją cyborgów. “Ludzie często pytają, dlaczego to robię, jakby technologia w ciele była czymś nienaturalnym, ale czy różni się to od noszenia okularów albo używania protez?” (de Aguas, 2024, wywiad podczas wydarzenia Cicle Ada Lovelace 2024: Percepcions Sensorials).

Analiza jego wypowiedzi, możliwa za pomocą narzędzi AI do tłumaczenia tekstu z języka katalońskiego na język polski, pozwoliła wyodrębnić trzy główne obszary dyskusji:

1) Redefinicja człowieczeństwa: De Aguas postrzega cyborgizację jako kolejny etap ewolucji człowieka, który zyskuje nowe zmysły i możliwości dzięki technologii.

2) Społeczne napięcia: Wskazuje na brak zrozumienia i nieufność wobec osób postrzeganych jako “zmienionych technologicznie.” De Aguas opisał, jak bywa traktowany jako “ekscentryczny artysta” lub “eksperyment,” zamiast jako osoba eksplorująca potencjał technologii.

3) Prawo do technologii: Według de Aguas, społeczeństwo powinno uznać, że technologia jest integralnym elementem współczesnej tożsamości człowieka, a wszelkie ograniczenia dostępu do niej stanowią formę wykluczenia.

Analiza wywiadu została wsparta narzędziem sztucznej inteligencji ChatGPT (OpenAI), które umożliwiło syntezę wypowiedzi, identyfikację kluczowych wątków i przygotowanie struktury analitycznej. Pozwoliło to również stworzyć mapę myśli, która łączy te kluczowe wątki z reakcjami społecznymi wobec cyborgów:

 

Wideo wywiadu, wzbogacone o tłumaczenie i napisy w języku polskim, przedstawia te refleksje w bardziej przystępny sposób, umożliwiając widzom spojrzenie na temat z perspektywy de Aguas jako praktyka i aktywisty.

Manuel de Aguas, w kontekście swojej roli cyborga, przedstawia siebie jako przykład współistnienia człowieka i technologii, gdzie granica między tymi dwoma sferami staje się coraz bardziej rozmyta. Zgodnie z teorią Haraway (1991), cyborgi są “metaforą przekroczenia granic”, zarówno tych fizycznych, jak i ontologicznych, co de Aguas doskonale obrazuje w swoich wypowiedziach.

„Bycie cyborgiem to dla mnie nie tylko fizyczna transformacja, ale i zmiana w postrzeganiu siebie oraz tego, jak widzą mnie inni.” (de Aguas, 2024).

Jego doświadczenie nie jest więc jedynie technologiczne, ale także społeczne, związane z tym, jak jego technologia wpływa na sposób postrzegania go przez innych ludzi.

Jako cyborg, de Aguas dostrzega zarówno potencjał, jak i ograniczenia wynikające z jego połączenia z technologią. Z jednej strony, widzi w tym procesie szansę na rozszerzenie ludzkich możliwości, z drugiej – zmaga się z trudnościami w akceptacji przez społeczeństwo.

„Ludzie często boją się tego, co nie rozumieją. Tak jest z cyborgami – nasze ciała, nasze technologie, stają się czymś, co jest poza ich strefą komfortu.” (de Aguas, 2024).

Reakcje społeczne na jego ciało jako cyborga są często mieszane, a niektóre osoby wyrażają obawy, które mogą wynikać z lęku przed nieznanym lub z trudności w akceptacji nowych norm społecznych dotyczących tożsamości i ciała. Zgodnie z teorią Goffmana (1959) na temat stygmatyzacji, de Aguas doświadcza “społecznego odrzucenia” w kontekście bycia cyborgiem, gdzie jego tożsamość jest postrzegana jako inna i niepełna w tradycyjnych kategoriach społecznych. Jako cyborg, de Aguas doświadcza nie tylko zewnętrznych ograniczeń, ale także wewnętrznych, związanych z koniecznością redefinicji swojej tożsamości w kontekście technologii, która go kształtuje. W jego przypadku, rozszerzenie percepcji w postaci “płetw” na głowie odczytujących z otoczenia temperaturę (ton dźwięku zmienia się w zależności od temperatury. Im gorętsza atmosfera, tym wyższy ton), wilgotność (tekstura dźwięku zmienia się w zależności od wilgotności. Im bardziej wilgotna atmosfera, tym bardziej bąbelkowy dźwięk) i ciśnienie (głośność dźwięku zmienia się w zależności od ciśnienia atmosferycznego. Im wyższe ciśnienie, tym większa głośność), zutylizował w tworzeniu muzyki. Sztuka odgrywa ważną rolę w ruchu Cyborg Foundation. Tworzenie poprzez technologię inspirujących dzieł sztuki pozwala nie tylko na normalizację idei cyborgów, ale także na rozwijanie empatii i głębszego zrozumienia między ludźmi. Dzięki wykorzystaniu sztuki cyborgi mogą stymulować dyskusje na temat człowieczeństwa i naszej przyszłości jako gatunku.

Postrzeganie cyborgów i ich rola w społeczeństwach różni się znacząco w zależności od kontekstu kulturowego i społecznego. Jak wynika z wywiadu z Manuelem de Aguas, w Hiszpanii cyborgizacja jest postrzegana przede wszystkim jako ruch artystyczno-społeczny. Działania takie jak instalowanie anteny w głowie czy inne eksperymentalne rozszerzenia sensoryczne są akceptowane jako forma sztuki wspierającej nowe sposoby percepcji rzeczywistości.

„Akceptacja cyborgów to proces, który wymaga czasu. W mojej pracy widzę, jak stopniowo zmienia się nastawienie, ale nadal istnieją bariery, które musimy pokonać.”
(de Aguas, 2024).

Analizując wypowiedzi Manuela, można zauważyć, że dla wielu cyborgizacja stanowi sposobność na przekraczanie ludzkich ograniczeń. Sam Manuel podkreśla, że technologie takie jak implanty czy sensoryczne rozszerzenia pozwalają dostrzegać nowe wymiary rzeczywistości. Jednakże takie zmiany rodzią także istotne pytania etyczne i filozoficzne: gdzie kończy się człowiek, a zaczyna maszyna? Jak definiujemy ludzką tożsamość w dobie cyborgizacji?

W kontekście cyborgizacji, ludzka tożsamość staje się bardziej elastyczna i dynamiczna. Zgodnie z teorią Judith Butler (1990) na temat performatywności tożsamości, tożsamość ludzka nie jest czymś stałym i określonym raz na zawsze, ale raczej wynikiem powtarzających się działań, interakcji i społecznych norm. W erze cyborgów, nasza tożsamość może być wciąż kształtowana przez te same mechanizmy, ale dodaje się do nich technologia, która pozwala na modyfikację ciała, umysłu i naszych zmysłów. Jak zauważa Haraway (1991), w cyborgizacji tożsamość ludzka staje się procesem, który nie jest już ograniczony do biologicznego ciała, ale obejmuje także technologię. Protezy, implanty, a także interfejsy mózg-komputer stają się częścią naszej tożsamości. Zatem ludzka tożsamość nie jest już tylko fizycznym bytem, ale także zbiorem interakcji z technologią, która pozwala na modyfikację i rozszerzenie naszych możliwości. Nasze ciała i umysły stają się częścią bardziej złożonego systemu, w którym technologia pełni rolę nie tylko narzędzia, ale także elementu tworzącego naszą tożsamość.

Etyczne aspekty augmentacji ciała

Jednym z kluczowych dylematów etycznych związanych z augmentacją ciała jest pytanie o granice ingerencji w ciało oraz jej konsekwencje dla równości społecznej. Na przykład Fukuyama (2002) wskazuje, że technologie te mogą pogłębiać podziały społeczne, tworzyć nową klasę „ulepszonych” w przeciwieństwie do „naturalnych”. Augmentacje mogą prowadzić do powstania nowych form nierówności, co rodzi pytania o konieczność wprowadzenia mechanizmów regulacyjnych.

Ponadto, implanty czy inne formy augmentacji mogą być postrzegane jako integralna część ciała, co prowokuje pytanie o ich ochronę prawną. W literaturze akademickiej pojawiają się postulaty uznania augmentacji za przedłużenie ciała w rozumieniu prawa o nietykalności osobistej (Cohen, 2017).

Kwestie prawne i legislacyjne

Na poziomie międzynarodowym brak jest spójnych regulacji dotyczących augmentacji ciała. Przykładowo, unijne prawo dotyczące medycznych wyrobów implantacyjnych jest skoncentrowane głównie na ich bezpieczeństwie, a nie na etycznych czy społecznych konsekwencjach ich stosowania (European Commission, 2020). W literaturze akademickiej podkreśla się jednak potrzebę bardziej kompleksowych regulacji. Będą one musiały obejmować kwestie takie jak prawa jednostek do modyfikacji swojego ciała, odpowiedzialność za usterki technologiczne oraz ochronę danych osobowych generowanych przez te technologie (Lin et al., 2021).

Wizje legislacyjne dotyczące przyszłości augmentacji mogą obejmować szeroki wachlarz scenariuszy: od liberalnego podejścia promującego wolność jednostki w decydowaniu o swoim ciałe, po bardziej restrykcyjne modele zakładające ograniczenia wynikające z obaw przed nadużyciami technologicznymi i nierównościami społecznymi. W świetle prac autorów takich jak Savulescu i Bostrom (2009), konieczne jest opracowanie globalnych standardów, które będą uwzględniać zarówno potencjał pozytywnych innowacji, jak i ryzyko z nimi związane.

Podsumowanie 

Cyborgizacja, jak pokazują zarówno działania Cyborg Foundation, jak i rozwój technologii augmentacyjnych, staje się coraz bardziej integralnym elementem współczesnych społeczeństw. Transformacje te wykraczają poza kwestie czysto techniczne, dotykając fundamentalnych pytań o to, kim jesteśmy jako ludzie i w jaki sposób definiujemy nasze miejsce w świecie. Cyborgi, z jednej strony, inspirują do redefinicji możliwości ludzkiego ciała i umysłu, a z drugiej budzą kontrowersje związane z etyką, tożsamością i nierównościami społecznymi.

Z perspektywy akademickiej, badania Bruno Latoura (2005) nad teorią aktora-sieci podkreślają znaczenie relacji między technologią a społeczeństwem. Latour sugeruje, że cyborgi, jako hybrydy ludzi i maszyn, rozmywają tradycyjne granice między podmiotem a przedmiotem. Tymczasem Haraway (1991) w swoim Cyborg Manifesto wskazuje na potencjał cyborgów w dekonstruowaniu kategorii płci, gatunku czy rasy, otwierając nowe przestrzenie dla emancypacji i inkluzywności.

Jednak rozwój technologii augmentacyjnych nie jest wolny od wyzwań etycznych. McGee (2008) oraz Hogle (2005) wskazują na ryzyko komercjalizacji ciała i wprowadzenia nowych form nierówności, gdzie dostęp do zaawansowanych implantów stanie się przywilejem elit. W kontekście tej debaty Thacker (2003) pisze o posthumanistycznej przyszłości, gdzie ciało biologiczne przestaje być jedyną formą istnienia.

Pytaniem pozostaje, czy przyszłość ludzkości jest nierozerwalnie związana z cyborgizacją. Czy w dobie posthumanizmu cyborgi staną się normą, a ich status społeczny i prawny zbliży się do ludzkiego? A może pozostaną jedynie marginalnym elementem, symbolicznym świadectwem technologicznych aspiracji i lęków współczesnego świata? Te pytania pozostają otwarte, wskazując na potrzebę dalszych interdyscyplinarnych badań i refleksji.

Bibliografia

Adalid, H. (n.d.). Lecture: Neil Harbisson [Fotografia]. EINA. Dostępne na: https://www.eina.cat/en/blog/lecture-neil-harbisson.

Ballesta Senabre, M. (2021, 1 lipca). Moon Ribas: Ciborg entre la tecnologia i la natura [Fotografia]. Betevé. Dostępne na: https://beteve.cat/retrats/moon-ribas-ciborg-tecnologia-natura/.

Bergmann, S., & Tineke, M. (2018). Human Enhancement Technologies and Our Merger with Machines: A Philosophy of Technology Perspective. Cambridge University Press.

Butler, J. (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge.

Clark, A. (2003). Natural-born cyborgs: Minds, technologies, and the future of human intelligence. Oxford University Press.

Coeckelbergh, M. (2019). AI Ethics. MIT Press.

Cohen, J. E. (2017). The future of legal personhood and augmented bodies. Journal of Law and Technology, 29(2), 123-146. https://doi.org/10.1007/jlaw_tech_2017_123.

Cyborg Foundation. (n.d.). About us. Pozyskano ze strony: https://www.cyborgfoundation.com, dnia 2.01.2025.

de Aguas, M. (2024, November 29). Cicle Ada Lovelace 2024: Percepcions Sensorials. Xerrada: En un futur tots serem cyborgs? [Wykład i wywiad]. LaCapsa, Barcelona, Spain.

European Commission. (2020). Regulation (EU) 2017/745 on medical devices. Official Journal of the European Union. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32017R0745.

Fukuyama, F. (2002). Our posthuman future: Consequences of the biotechnology revolution. Farrar, Straus and Giroux.

Gunkel, D. J. (2012). The machine question: Critical perspectives on AI, robots, and ethics. MIT Press.

Haraway, D. (1991). A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century. In Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature (pp. 149–181). Routledge.

Haraway, D. J. (1985). A manifesto for cyborgs: Science, technology, and socialist feminism in the 1980s. Socialist Review, 15(2), 65–108.

Harbisson, N., & Ribas, M. (2016). Extending senses through technology: A cyborg manifesto. Journal of New Media Studies, 4(1), 21–34.

Harbisson, N. (2024). Międzynarodowy Dzień Cyborga [Instagram Reel]. Dostęp z https://www.instagram.com/reel/C6rWJn_t50n/?utm_source=ig_web_copy_link.

Hernández, A. (2021). Barcelona as a hub of technological innovation: The role of cultural diversity in fostering progress. European Journal of Urban Studies, 12(3), 45–59.

Hogle, L. F. (2005). Enhancement Technologies and the Body. Annual Review of Anthropology, 34(1), 695–716. https://doi.org/10.1146/annurev.anthro.33.070203.143748.

Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford University Press.

Lee, J. H. (2016). Cyborg ethics in Asian philosophy: Exploring the relationship between humans and technology. Asian Philosophy Review, 28(2), 123–140.

Lin, P., Abney, K., & Bekey, G. A. (2021). Robot ethics 2.0: From autonomous cars to artificial intelligence. Oxford University Press.

McGee, E. M. (2008). Bioethics and Human Body Augmentation: From Prosthetics to Cyborgs. Journal of Medical Ethics, 34(1), 43–47. https://doi.org/10.1136/jme.2006.018093.

Miah, A. (2008). A critical history of posthumanism and cyborg ethics. Science and Engineering Ethics, 14(4), 527–543.

Savulescu, J., & Bostrom, N. (2009). Human enhancement. Oxford University Press.

Thacker, E. (2003). Data Made Flesh: Biotechnology and the Discourse of the Posthuman. Cultural Critique, 53(1), 72–97. https://doi.org/10.1353/cul.2003.0014.

Turkle, S. (2011). Alone together: Why we expect more from technology and less from each other. Basic Books.

Wolbring, G. (2012). Ethical Theories and Discourses Through the Lens of Human Enhancement. Medicine, Health Care and Philosophy, 15(4), 459–468. https://doi.org/10.1007/s11019-011-9340-7.