Faktem jest, że kłamstwa i pomówienia istniały od zawsze i są nierozłącznym elementem ludzkiej egzystencji. Mimo to  w dzisiejszych czasach można odnieść wrażenie, że odróżnienie prawdy od fałszu jest trudniejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Ogólnoświatowy dostęp do przepływu informacji za pośrednictwem internetu, sieci społecznościowe i szerokopojęta wolność słowa spowodowały niewyobrażalne nigdy wcześniej w historii możliwości produkcji fałszywych informacji (z ang. fake news) . Nazwa Fake News, oznaczająca nieprawdziwe i nierzetelne informacje jest prawdopodobnie dobrze znana każdemu użytkownikowi internetu, co więcej termin ten jest swobodnie używany w debacie publicznej i można go usłyszeć w wielu różnych miejscach. Jaka jest jednak budowa Fake News, w jaki sposób powstają? W jaki sposób fałszywe informacje oddziaływują na nas jako społeczeństwo? Jak można sobie radzić z tym problemem przy użyciu nowoczesnych technologii? Między innymi na te pytania postaram się odpowiedzieć w tym tekście.

„Fałszywe wiadomości nie są matematyczną kwestią algorytmów i danych, ale bardzo filozoficznym pytaniem o to, jak radzimy sobie z prawdą”.

Francesco Nucci

Fake newsy dotyczą nas wszystkich

Fałszywe informacje występujące w mediach, szczególnie w sieciach społecznościowych mogą wydawać się momentami na tyle absurdalne, że ciężko wyobrazić sobie jak można w nie uwierzyć. Łatwo wtedy dojść do wniosku, że fake newsy to problem tylko tych pojedynczych jednostek, które dadzą się na nie nabrać. Niestety fake newsy coraz częściej dotyczą istotnych tematów społecznych jak globalne ocieplenie czy medycyna. W takim wypadku decyzje jednostek mają duży wpływ na całe społeczeństwo i w wspólnym interesie jest to aby nikt nie był niedoinformowany. Przykładem mogą być zmiany klimatyczne. Uwierzenie dużej grupy ludzi w informację, że globalne ocieplenie nie istnieje lub,  prawdopodobnie spowoduje podejmowanie nieekologicznych decyzji w życiu codziennym (na przykład nie zwracanie uwagi na swój ślad węglowy, zaśmiecanie środowiska, marnowanie surowców nieodnawialnych). Im większa grupa uwierzy w tą fałszywą informację tym większe będą szkody dla środowiska, które jest dobrem wspólnym (nawet globalnym). Do tego należy wspomnieć, że fake newsy zdobywają popularność o wiele szybciej niż na przykład artykuły naukowe.

Przykład fałszywej informacji na temat globalnego ocieplenia, która dotarła do bardzo szerokiego grona odbiorców.

Anatomia fake news

Niewyobrażalna popularność fake newsów w dzisiejszej przestrzeni skłania do zastanowienia skąd ta popularność wynika. Dr Tomasz Rożek, który na codzień zajmuje się promocją  szeroko pojętej nauki w social mediach, podjął się zdefiniowania anatomii fake news. Według uczonego fenomen fałszywych informacji jest budowany w następujący sposób:

1. Wymyślenie fałszywej informacji

   Fake news tak jak każde informacje mają swój początek. Osoby, które wyprowadzają takie twierdzenia mogą mieć różne motywacje. Za pewnie, niektóre z nich robią to dla poklasku i sławy, inne w celach zarobkowych a inne po prostu by wprowadzić innych w błąd.

2. Trafienie Fake news do lidera opinii

   Kiedy fałszywa informacja już powstanie, może ona trafić do lidera opinii. Jest to osoba, która posiada jakieś zasięgi – polityk, celebryta, znany artysta. Powielanie nieprawdziwych informacji, które mogą mieć charakter sensacyjny mogą przyciągnąć uwagę do osoby, której na tym  zależy. Przykładem mogą być celebryci, którzy podczas pandemii COVID-19 masowo wypowiadali się na tematy szczepień, leczenia i przebiegu choroby bez żadnej wiedzy medycznej. Wielu z nim udało się dzięki temu przypomnieć opinii publicznej o swoim istnieniu. Ciekawy w kontekście tego etapu może być badanie przeprowadzone przez Center for Countering Digital Hate według, którego 65% fake news na temat szczepień w USA pochodzi zaledwie od 12 influencerów.

3. Algorytmy dopasowujące treści

   Algorytmy, których celem jest dopasowanie treści do potrzeb użytkownika są coraz bardziej skomplikowane i niezawodne. Od dawna już nie działają na zasadzie śledzenia jakie strony, informacje czy filmy przeglądamy, współczesne narzędzia śledzą także czas spędzony w danym medium, to czy napiszemy komentarz czy nawet to czy wyszukamy później więcej informacji na dany temat. Algorytmy starają się wykryć, które treści są dla nas najbardziej emocjonujące aby potem podsunąć nam tak samo lub nawet bardziej sensacyjne informacje. Dzięki temu fake news trafia do szerokiej grupy odbiorców, którzy często kierowani emocjami zajrzą do fałszywej informacji.

4. Powielanie Fake news przez ‘zwykłych ludzi’

   W momencie, gdy algorytm podsunie nam już emocjonującą wiadomość często jesteśmy w stanie podzielić się nim ze swoimi znajomymi. Niezależnie od tego czy wierzymy w daną wiadomość, czy przesyłamy ją dalej w charakterze ciekawostki lub żartu, przyczyniamy się do szerzenia dezinforamcji. Każde udostępnienie takiej informacji wpływa na jej obecność w przestrzeni medialnej.

Jak chronić się przed Fake News?

Fake News stał się zjawiskiem tak powszechnym i groźnym, że szybko powstały metody ich powstrzymywania. Najbardziej popularną i dostępną dla wszystkich jest sprawdzenie źródła informacji. Na przykład gdy natkniemy się w sieci na tweeta Donalda Trumpa sugerującego, że globalne ocieplenie zostało wymyślone przez Chiny, naszym pierwszym odruchem powinno być wejście na Twittera i zobaczenie na własne oczy czy to prawda. Często jednak informacje, które otrzymujemy są bardzo trudne do zweryfikowania lub wymagają specjalistycznej wiedzy (na przykład szczepionki). W takim wypadku należy szukać potwierdzenia danej informacji w wielu źródłach, które cieszą się pewną renomą. Warto też pamiętać o tym, że nie zawsze źródło, które powie nam prawdę w jednej dziedzinie zrobi to w innej. Inny trudnym przypadkiem może być sytuacja, kiedy mamy jedno źródło informacji, którego nie da się potwierdzić. Przykładem mogą być współczesne doniesienia z frontu na Ukrainie, które często pochodzą od jednej lub dwóch osób . W takiej sytuacji nie powinniśmy przyjmować danej informacji za prawdziwą. Warto także wspomnieć, że problem walki z fake newsami wchodzi powoli do debaty publicznej jako istotne zagadnienie. Rządy państw często mają specjalne rozwiązania dla swoich obywateli jak chronić się przed dezinformacją. Polska w czasie trwania pandemii COVID-19 umożliwiła zgłaszanie fake newsów związanych z tym tematem na swojej oficjalniej państwowej stronie. Ciekawe rozwiązanie prawne wprowadził także rząd Singapuru, który jako pierwszy na świecie wpisał tworzenie i promowanie fałszywych informacji do kodeksu karnego jako przestępstwo. Istnieje także wiele organizacji pozarządowych zajmujących się katologowaniem i sprawdzaniem prawdziwości informacji, które znajdują się w internecie. W naszym kraju najbardziej popularne tego typu strony to: fakenews.pl i demagog.pl. Działanie takich stron opiera się na ręcznym sprawdzaniu informacji przez wyszkolonych analityków. Warto także wspomnieć o organizacji EU vs DISINFORMATION, która jest ogólnoeuropejskim przedsięwzięciem, którego celem poza walką z fałszywymi informacjami jest także edukowanie społeczeństwa w tej kwestii.

Fake news a sztuczna inteligencja

Relacja sztucznej inteligencji i fake news jest niejednoznaczna. Z jednej strony można jej użyć do prodokowania coraz to nowych bardziej zaawansowanych technologicznie i cięższych do odróżnienia od rzeczywistości informacji (na przykład deepfake). Istnieją nawet specjalne generatory fałszywych informacji, które wymagają jedynie wprowadzenia kilku podstawowych danych osobowych do wygenerowania całego fałszywego bloku tekstu przypominającego artykuł z portalu informacyjnego. Pokazuje to jak proste może być stworzenie fake news.

Z drugiej strony natomiast sztuczna inteligencja może być użyta w walce z fałszywymi informacjami. Niektóre firmy odpowiedzialne za media społecznościowe jak na przykład Meta wprowadzają rozwiązania oparte na algorytmach, służące do określenia czy dana informacja jest prawdziwa czy fałszywa. W sytuacji gdy mija się ona z prawdą za każdym razem gdy będzie publikowana na danej platformie, będzie oznaczana jako fake news. Jest to moim zdaniem dość dobre rozwiązanie bo nie ukraca ono wolności słowa, jednocześnie jasno mówi, żeby być powściągliwym wobec danych faktów.

Istnieją jednak także bardziej skomplikowane systemy wykorzystujące sztuczną inteligencję do walki z fake news. Przykładem mogą być dwa projekty naukowe finansowane przez unię europejską – Fandango i GoodNews. Pierwszy z nich – Fandango opiera się na sprawdzaniu informacji przez sztuczną inteligencję i jest skierowany dla dziennikarzy. Można rozróżnić 3 etapy działania tego programu.

1. Wykrywanie niezależne od treści – program dokonuje inżynierii wstecznej danej informacji i sprawdza czy nie została ona sfabrykowana przy użyciu na przykład Photoshopa.
2. Wykrywanie semantyczne – w tym miejscu program łączy dane zebrane przez ludzkich analityków i szuka stron internetowych i informacji z podobnymi twierdzeniami i zdaniami w celu zweryfikowania prawdziwości informacji.
3. Reakcja na fałszywe informacje – połączone bazy danych są przeszukiwane przez program w celu znalezienia prawdziwej informacji i zastąpienia nią tej fałszywej.

Projekt GoodNews oparty jest natomiast w większości na pracy z gotowymi bazami danych.

Jak widać sztuczna inteligencja w przypadku fake news ma swoje jasne i ciemne strony. Algorytmy bazujące na emocjach, deepfake czy pozycjonowanie fałszywych informacji z pewnością może skłonić do refleksji na temat SI. Z drugiej strony narzędzia, które powstają aby walczyć z dezinformacją mogą nas przed tym wszystkim ochronić. Warto się jednak zastanowić czy nie jest to walczenie z problemem, którego sami stworzyliśmy stosując takie same metody.

Źródła

Anatomia Fake News, Dr Tomasz Rożek: https://www.youtube.com/watch?v=DzJ0K8mg3RA&t=749s

Strona do zgłaszania Fake News: https://www.gov.pl/web/koronawirus/zglos-fake-news

Fakenews.pl

Demagog.pl

EU vs DISINFORMATION: https://euvsdisinfo.eu/pl/

Projekt Fandago: https://cordis.europa.eu/project/id/780355

Projekt GoodNews: https://cordis.europa.eu/project/id/812672

Singapur i prawo wobec Fake News: https://singaporelegaladvice.com/law-articles/singapore-fake-news-protection-online-falsehoods-manipulation/