System zaufania społecznego (社会信用体系, Social Credit System) to system monitorowania i oceny zachowania obywateli pod kątem zgodności z prawem i normami społecznymi. Jest to narzędzie inżynierii społecznej, jego nadzór opiera się na technologii big data, korzystającej z informacji finansowych, kryminalnych i rządowych oraz informacji o obywatelach zbieranych przez internet i kamery miejskie.

System Zaufania Społecznego nie jest jeszcze ujednoliconym systemem, a raczej zróżnicowaną siecią inicjatyw mających na celu zwiększenie poziomu „zaufania” w chińskim społeczeństwie. Jego celem jest stworzenie społeczeństwa o wysokim poziomie zaufania, w którym osoby i organizacje będą przestrzegać prawa i standardów życia społecznego oraz ułatwienie ludziom (i firmom) podejmowania w pełni świadomych decyzji.

Według planu chińskiego rządu opublikowanego w 2014 roku, do 2020 miały powstać państwowe systemy oceny obywateli oraz firm, jednak nie udało się to. Najbardziej rozwinięty jest system dla przedsiębiorstw – pod koniec 2019 roku rząd Chin ogłosił koniec pierwszej fazy jego wdrażania i testowania. Firmy są sprawdzane pod katem zgodności z normami środowiskowymi i prawnymi, sprawozdań finansowych jak również pod względem bezpieczeństwa i warunków pracy w przedsiębiorstwach.

Na początku system, w sposób podobny do zachodniego, skupiał się na zdolności kredytowej. Następnie zaczął uwzględniać również posłuszeństwo i naruszenia prawa. Docelowo system ma być ujednoliconym zapisem dla osób, firm i instytucji rządowych, który można monitorować w czasie rzeczywistym.

Pod ogólnym pojęciem zaufania (rozumianego jako ‘trustworthiness’, ‘honesty’, ‘integrity’, ‘sincerity’, ‘morality’) kryją się takie składowe jak zdolność kredytowa, egzekucja sądowa, wiarygodność handlowa, wiarygodność społeczna i integralność rządu.

Zadowalający poziom zaufania społecznego ma zostać osiągnięty przy pomocy trzech kluczowych mechanizmów:

Gromadzenie i udostępnianie danych

Podstawowym elementem Systemu Zaufania Społecznego są dane. Za pośrednictwem systemu dane są gromadzone i udostępniane organom administracji centralnej, regionalnej i gminnej, a także podmiotom prywatnym. Następnie wykorzystuje się algorytmy big data do przetwarzania ich.

Czarne i czerwone listy obywateli

Pozyskane dane służą do dodawania osób i firm do list (niektóre z nich są publiczne, inne nie). Na czarne listy trafia się w wyniku określonych wykroczeń lub niskiej liczby punków. Przeciwieństwem czarnych list są listy czerwone, na których mogą znaleźć się wybitni członkowie społeczeństwa.

Sankcje, kary i nagrody

Opierając się częściowo na podstawie obecności na powyższych listach oraz na danych odnośnie zachowań pozytywnych i negatywnych, jednostki są karane i nagradzane.

Obywatele mogą zdobywać punkty za zachowania pożyteczne społecznie takie jak oddawanie krwi, płacenie rachunków, opieka nad starszymi członkami rodziny, segregowanie śmieci czy działalność charytatywną oraz tracić je za wszelkiego rodzaju działania niezgodne z prawem, kontakty z osobami o niskiej punktacji, posiadanie zbyt wielu dzieci, wyprowadzanie psa bez smyczy, a nawet nadmierne granie na komputerze. Liczba posiadanych punktów ma wpływ na niemalże każdy aspekt życia Chińczyków – zależy od tego decyzja w sprawie przyznania kredytu, paszportu, możliwości awansu, zakupu samochodu, biletów na środki komunikacji czy mieszkania. Można wyróżnić cztery grupy obywateli – A, B, C i D. Osoby mające naprawdę mało punktów mogą trafić na “czarną listę”.

Na start każdy obywatel otrzymuje określoną liczbę punktów z przedziału 350-950. W niektórych programach pilotażowych było to 1000 punktów. W zaświadczeniach, które można dostać w urzędzie, a które są potrzebne do uzyskania stopnia naukowego, kredytu czy pracy, nie wymienia się dokładnej liczby punktów, tylko kategorię, do której należy dana osoba.

Przykłady kar

• Za prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu automatycznie trafia się do klasy C
• Za niezapłacenie rachunków lub podatków w terminie traci się 40 punktów
• Za znalezienie się na którejś z czarnych list (np. dłużników) odejmowane jest od 100 do nawet 300 punktów

Rys historyczny

Na przełomie lat 90. i 00. Chiny znajdowały się na etapie bardzo szybkiego wzrostu gospodarczego, co wiązało się wieloma nadużyciami takimi jak korupcja, nepotyzm czy kradzież własności intelektualnej oraz licznymi skandalami w branży farmaceutycznej i spożywczej, a to z kolei powodowało powszechny brak zaufania i narastający egocentryzm w chińskim społeczeństwie.

Pierwsza koncepcja systemu zbierającego dane o obywatelach i tworzenia ocen została zaprezentowana w latach 90. a jej prekursorem był Lin Junyue. Zauważył on, że na chińskim rynku brakowało integralności i zaproponował stworzenie ogólnokrajowej platformy gromadzącej informacje oraz systemu kar i nagród, co miało zagwarantować stosowanie się do przepisów prawa.

Dodatkowo, około roku 2009 w Chinach nie było jeszcze ujednoliconego systemu punktacji kredytowej, a Ludowy Bank Chin (centralny bank w Chinach) posiadał informacje kredytowe o niewiele więcej niż 1/3 zarejestrowanych w nim obywateli. Wzmocniło to potrzebę wprowadzenia takiego systemu, co w połączeniu z totalitarnymi zapędami partii rządzącej spotęgowało rozwój systemów ocen obywatelskich. Dla porównania banki w Polsce zaczęły stosować system scoringowy w drugiej połowie lat 90.

Warto zwrócić uwagę na różnice międzykulturowe między społeczeństwami zachodnimi a chińskim. Europejska koncepcja rządów jest nastawiona na wolność i niezależność jednostki, natomiast w Chinach, z uwagi na światopoglądowe pozostałości z XX wieku, kładzie się nacisk na dobro społeczności, a jednostka ma przede wszystkim działać na jego rzecz, oczywistym jest więc, że nas taki system szokuje o wiele bardziej, niż Chińczyków wychowanych w socjalizmu.

Rząd chiński kontroluje swoich obywateli od lat – polityką jednego dziecka, cenzurą internetu, prześladowaniami mniejszości etnicznych oraz na gruncie religijnym, systemami rejestrów publicznych. Przykładem takiego rejestru publicznego jest System Hukou, którego zadaniem była rejestracja gospodarstw domowych, kontrola ruchu wewnątrz państwa oraz przydzielanie świadczeń gospodarstwom domowym w zależności od ich miejskiej lub wiejskiej lokalizacji. W wyniku działania tego systemu rolnik w latach 2003–2004 musiał zapłacić średnio trzy razy więcej podatków niż przeciętny mieszkaniec miast, mimo że jego dochody były sześć razy mniejsze.

Kluczową korzyścią nowego ujednoliconego Systemu Zaufania Społecznego jest to, że zamiast polegać na dokumentacji papierowej do zarządzania społeczeństwem, jest on zintegrowany elektronicznie, co znacznie przyspiesza proces analizy i ułatwia nadzór.

Technologia

W kamerach, które znajdują się niemal wszędzie wykorzystywany jest system rozpoznawania twarzy oparty na sztucznej inteligencji. Liczba kamer nie jest znana, w 2018 roku było to między 200 a 400 milionów, do 2020 miało to być już trochę ponad 550 milionów (czyli jedna kamera na 2,4 osoby), a do końca 2022 liczba ta ma wzrosnąć do 2 760 000 000 – czyli na każdego obywatela ma przypadać średnio około 2 kamery. Celem takiego środka inwigilacji ma być umożliwienie śledzenia społeczeństwa chińskiego w każdym momencie życia. Ma to również dostarczać danych w celu ukarania ewentualnych wykroczeń.

Parę lat temu, żeby zacząć korzystać z możliwości płatności mobilnej trzeba było włączyć funkcję rozpoznawania twarzy, teraz można już płacić bez użycia jakichkolwiek urządzeń, wystarczy twarz.

Rząd Chin śledzi swoich obywateli również w internecie, a szczególną uwagę zwraca się na pisanie lub rozpowszechnianie antyrządowych treści. Tutaj również z pomocą przychodzi sztuczna inteligencja, która monitoruje sieć przeciw takim zachowaniom i powiadamia odpowiednie osoby, kiedy mają one miejsce oraz wykrywa filmiki z protestów antyrządowych i blokuje użytkownikom możliwość ich oglądania.

W maju 2021 w Sinciang testowany był system, który przy użyciu sztucznej inteligencji zbierał próbki głosu, skany tęczówki i analizował zużycie energii w celu zidentyfikowania “podejrzanych kryminalistów”.

Do kogo należą dane?

Większość z danych, które teraz należą do rządu i do których dostęp mają władze i instytucje publiczne, a nawet usługowe (takie jak biura podróży i linie lotnicze) pochodzą z dużych firm technologicznych. Alibaba, firma do której należy Aliexpress posiada dane 800 milionów ludzi.

System Zaufania Społecznego jest jednym z najmniej zdigitalizowanych z chińskich inicjatyw monitorowania i nadzoru opartych na technologii, ponieważ zbyt mocno opiera się na śledztwach, raportach i decyzjach człowieka.

Społeczeństwo chińskie

System Zaufania Społecznego ciągle się kształtuje, a wiedza o nim nie przeszła jeszcze do świadomości publicznej. Jednak część doniesień w mediach zachodnich opiera się na niejasnościach językowych i propozycjach politycznych, które nie zostały jeszcze wdrożone – jest to bardzo ciekawie i przystępnie jest to wyjaśnione tutaj.

Pomimo oporów, które System wzbudza u reszty świata większość obywateli Chin go popiera. W internetowym badaniu kwestionariuszowym 80% respondentów wskazało, że popiera System Zaufania Społecznego w znacznym lub w pewnym stopniu i tylko niewiele ponad 1% przyznało, że nie zgadza się (w pełni lub częściowo) z wprowadzeniem systemu (Kostka, 2019).

 

From what has been outlined in the official sources, there is nothing more intrusive than what is commonly done in the West.

Forrest Zhang, Professor of Sociology, Singapore Management University

 

Chińczycy biorący udział w programach pilotażowych pozytywnie wypowiadają się o Systemie Zaufania Społecznego – mówią, że dzięki niemu ludzie są bardziej cywilizowani, a na drogach zapanował porządek. Zgadzają się też z formą publicznego zawstydzania a nawet upokorzenia, jaką jest wyświetlanie zdjęć obywateli, którzy dopuścili się jakiegoś przewinienia na wielkich ekranach w centrach miast czy nawet w kinach.

W wywiadzie ulicznym przeprowadzonym przez Asian Boss (What Do The Chinese Think Of The Social Credit System? | Street Interview) niemal wszyscy są zaskoczeni pomysłem oceny zachowań społecznych obywateli, mówią że to śmieszny pomysł, niemożliwy do wykonania. W końcu rząd nie byłby w stanie obserwować prawie 1,5 miliarda osób. Kiedy zapytani o System Zaufania Społecznego, mówią jedynie o kwestii finansowej (wspominają o aplikacji Zahima będącą częścią jednego z prywatnych systemów) – tracisz punkty, kiedy nie spłacasz długu, budujesz wiarygodność kredytową oddając wypożyczone przedmioty na czas i w nienaruszonym stanie. Dlaczego do nas, przeciętnych ludzi z drugiego końca świata, docierają te informacje, a do członków społeczeństwa, które już jest albo wkrótce zostanie obdarte ze swojej wolności i prywatności, nie?

 

I think China does have certain freedom of speech, but there are certain restrictions, so freedom is provided to a certain degree.

 

They probably only consume the Western media that’s biased against China, they are seeing things from only one perspective.

 

Literatura

Bartoszewicz, M. (2020). Chiński system zaufania społecznego. Przegląd Geopolityczny, (32).

Engelmann, S., Chen, M., Dang, L., & Grossklags, J. (2021, July). Blacklists and redlists in the Chinese social credit system: Diversity, flexibility, and comprehensiveness. In Proceedings of the 2021 AAAI/ACM Conference on AI, Ethics, and Society (pp. 78-88).

Kostka, G. (2019). China’s social credit systems and public opinion: Explaining high levels of approval. New media & society, 21(7), 1565-1593.

WEB1: AI w Chinach – czy obywatele są inwigilowani? https://twilit.eu/2021-03-15-ai-chiny-inwigilacja/

WEB2: China Social Credit System Explained – What is it & How Does it Work? https://nhglobalpartners.com/china-social-credit-system-explained/

WEB3: Chiński System Zaufania społecznego https://www.kochanski.pl/chinski-system-zaufania-spolecznego/

WEB4: Social Credit System – inteligentny panoptykon z chińską charakterystyką czy sposób na zbudowanie społeczeństwa przyszłości? https://instytutboyma.org/pl/social-credit-system-inteligentny-panoptykon-z-chinska-charakterystyka-czy-sposob-na-zbudowanie-spoleczenstwa-przyszlosci/

WEB5: Social Credit System Pros and Cons – A Look at China’s System https://dailyinfographic.com/social-credit-system-pros-and-cons-a-look-at-chinas-system