W świecie, który zaczyna w ogromnym stopniu być oparty na zbieraniu i przetwarzaniu danych, ruch Quantified Self jawi się jako fascynująca droga do przekraczania ludzkich ograniczeń i rozpoczęcia podróży ku staniu się nadczłowiekiem. W podobną podróż chce nas zabrać cyborgizacja, która coraz bardziej zaciera granice między człowiekiem a maszyną, stawiając wyzwanie tradycyjnemu pojmowaniu człowieczeństwa. Czy któraś z tych dróg ma szansę przeprowadzi ludzkość w stronę post-ludzkości?

Ruch Quantified Self

Ruch Quantified Self to społeczne i technologiczne zjawisko, które zachęca jednostki do świadomego monitorowania i analizowania różnych aspektów swojego życia za pomocą technologii i zbierania danych. Idea tego ruchu opiera się na przekonaniu, że zbieranie informacji na temat swojego ciała, zdrowia i nawyków może prowadzić do głębszego samopoznania, lepszego zrozumienia funkcjonowania swojego ciała i poprawy jakości życia.

Członkowie ruchu Quantified Self często korzystają z różnych narzędzi, takich jak urządzenia do monitorowania aktywności fizycznej, aplikacje do śledzenia snu, dzienniki żywieniowe czy aplikacje do zarządzania czasem. Dane gromadzone przez te narzędzia pozwalają im analizować wzorce, wskazywać obszary do poprawy oraz podejmować decyzje dotyczące wprowadzania zmian w swoim życiu.

Historia

Pierwsze wzmianki, które można powiązać z ideą Quantified Self, dotyczą Sanctoriusa z Padwy, włoskiego lekarza i wynalazcy, który badał wydatki energetyczne w żywych organizmach poprzez pomiary spożywanego i wydalanego jedzenia przez 30 dni, i datuje się je na XVI wiek (Swan, 2013).

Początki idei współczesnych urządzeń do self-trackingu, powiązanych z Quantified Self, można datować na rok 1970 (WEB1), kiedy to badacz Richard Nelson odkrył, że czas, jaki stopa biegacza ma kontakt z podłożem jest odwrotnie proporcjonalny do prędkości biegu, a żeby poznać prędkość biegacza, wystarczy zmierzyć ten czas kontaktu. Odkrycie to pozwoliło w późniejszych latach firmom takim jak Nike zaprojektować pierwsze urządzenia do śledzenia ruchu biegacza.

Około roku 2000 ludzie zaczęli używać technologii do zbierania danych pomiarowych na temat własnego ciała. Sam termin Quantified Self został zaproponowany przez Gary’ego Wolfa i Kevina Kelly’ego, późniejszych ojców całego ruchu. W 2008 roku powstała również strona internetowa związana z tą ideą (WEB2).

Quantified Self dzisiaj

Wraz z prężnym rozwojem technologii pojawiło się mnóstwo aplikacji i sprzętu elektronicznego, którym można się wspomóc podczas zbierania danych. 

Co właściwie można zmierzyć? Bardzo dużo, zaczynając od monitorowania swojej aktywności fizycznej, diety, zwyczajów, parametrów zdrowotnych (w szczególności serca), ilości czasu spędzonego na oglądaniu różnego typu mediów, nastroju, snu, czasu spędzonego na różnych aktywnościach, a kończąc na przepływie środków finansowych (WEB3).

Następnie dane te powinny zostać zagregowane i przetworzone tak, żeby znaleźć możliwe korelacje pomiędzy różnymi parametrami i w teorii dojść do pewnych wniosków, które pozytywnie wpłyną na życie danej osoby.

Przykładem tego jak dużo danych można zebrać może być strona How Is Felix Today (WEB4), której autor zebrał ponad 400 tys. rekordów na temat własnego życia i przedstawił je w formie strony internetowej, lub Mike Bechtel, który w ciągu roku swojej drogi do schudnięcia zebrał ponad 500 tys. rekordów (WEB5).

Krytyka ruchu Quantified Self

Ruch Quantified Self nie jest pozbawiony krytyki. Podnoszony jest między innymi problem nadmiernego skupienia się na pomiarze i gromadzeniu danych, który może prowadzić do nadmiernego upraszczania i redukcjonizmu w rozumieniu ludzkiego doświadczenia. Zebrane dane często nie są w żaden sposób archiwizowane, analizowane czy interpretowane, co wiąże się poniekąd z szerszym problemem – nieumiejętnością interpretacji danych medycznych przez część społeczeństwa. Dane są więc tak naprawdę zbierane dla samego faktu zbierania.

Innym problemem jest przykładanie zbyt dużej wagi do mierzenia wszystkiego, co może spowodować spadek odczuwanej przyjemności z wykonywania pewnych czynności (WEB6), np. zamiast spokojnie zjeść lub przygotować posiłek, dana osoba musi najpierw szczegółowo wypełnić dane o tym posiłku w aplikacji. Może również doprowadzić do zmiany nawyków użytkownika, który np. ze względu na słaby zasięg nie będzie mógł biegać po lesie czy zjeść ciasta przygotowanego przez koleżankę, bo nie jest w stanie stwierdzić jego składu.

Ciekawą perspektywę na źródło tego problemu może dać analiza Nadzorować i karać. Narodziny więzienia Michela Foucaulta (WEB7), francuskiego filozofa i socjologa, które przedstawia rozwój systemu monitorowania obywateli, który z więziennictwa przenosi się na inne sfery życia, takie jak opieka medyczna czy szkolnictwo. W takim systemie następuje internalizacja obywateli w taki sposób, żeby chcieli być jak najlepszą wersją siebie akceptowaną przez system, a urządzenia monitorujące mogą być jedną ze strategii osiągnięcia tego celu. Wpisuje się to też w trend publikacji wyników tego monitoringu online, jako że system utożsamia to co publiczne z czymś pozytywnym, a to co ukryte – negatywnym.

Również nie należy pomijać możliwego negatywnego wpływu na psychikę (WEB8). Ciągłe śledzenie i analiza danych mogą prowadzić do obsesyjnego myślenia o wynikach, lęku przed niepowodzeniem lub nadmiernego skupiania się na osiągnięciach. Może to prowadzić do stresu, frustracji, a nawet zaburzeń psychicznych u niektórych osób. U osób z zaburzeniami odżywiania używanie aplikacji śledzących dietę może doprowadzić do pogłębienia problemu.

Kolejnym problemem jest prywatność danych. Zgodnie z raportem How safe is your quantified self? (WEB9), dane wykradzione z urządzeń i aplikacji monitorujących mogą być później użyte m.in. do kradzieży tożsamości, profilowania, stalkingu, lub po prostu być sprzedawane korporacjom.

Co dalej z ruchem Quantified Self?

Szczyt popularności ruchu Quantified Self przypadł na lata 2013-2015, natomiast teraz wydaje się, że popularność tego tematu nieco spadła. Żywe natomiast są idee ściśle powiązane z ruchem, takie jak self-tracking, idące w kierunku pomocy użytkownikom z analizą zebranych danych.

Coraz większą popularnością cieszy się również biohacking, który częściowo opiera się na ideach Quantified Self, ale idzie krok dalej poprzez samoeksperymentację oraz wprowadzanie radykalnych zmian do stylu życia.

Cyborgizacja

Cyborgizacja odnosi się do łączenia technologii z ludzkim ciałem w celu rozszerzenia naszych zdolności i możliwości. W odróżnieniu od Quantified Self, człowiek nie poznaje swojego ciała, ale ulepsza je przy pomocy wszczepów, protez i implantów, zwiększając swoje zdolności poznawcza i fizyczne. Dokładna definicja jest elastyczna i zależy od kontekstu. Termin “cyborg” wywodzi się z angielskiego słowa “cybernetic ogranism” i obejmuje następujące kategorie:

1. Protezy: jeden z najbardziej rozpoznawalnych i widocznych aspektów cyborgizacji. Są sztucznymi zastępcami dla utraconych części ciała i kończyn.
2. Wszczepy elektroniczne: Urządzenia elektroniczne, które są implantowane w ciele i służą do monitorowania, regulowania i poprawienia funkcji biologicznych. Przykładami są wszczepy kardiostymulatorów, które regulują pracę serca czy neurostymulatorów służących do kontrolowania bólu i zaburzeń neurologicznych. Często ich użycie jest spowodowane chorobami lub innymi potrzebami medycznymi, poprawiając życie pacjentów.  
3. Interfejsy mózg-komputer: (ang. brain-computer interface, BCI). Umożliwiają bezpośrednią komunikację między mózgiem a komputerem. Dzięki nim osoby mogą sterować urządzeniami za pomogą myśli, co ma zastosowanie zarówno w celach rehabilitacyjnych, ale także w celu rozszerzenia zdolności percepcyjnych i poznawczych. 
4. Technologie noszone: Inteligentne zegarki, opaski czy soczewki kontaktowe ze wbudowanymi funkcjami wizyjnymi. Są to urządzenia noszone na ciele, nie koniecznie z nim zintegrowane, umożliwiające rozszerzone monitorowanie różnych parametrów oraz interakcji ze środowiskiem. 
5. Eksperymenty z rozszerzoną i wirtualną rzeczywistością: poprzez korzystanie z gogli VR ludzie mogą doświadczyć rozszerzonej percepcji i interakcji ze światem wirtualnym nałożonym na świat rzeczywisty. 

Transhumanizm, a cyborgizacja

Podczas gdy cyborgizacja skupia się głównie na konkretnej integracji ciała człowieka z technologią, transhumanizm ma szersze spektrum celów i aspiracji. Obejmuje on doskonalenie zarówno aspektów fizycznych, jak i umysłowych człowieka, a także dąży do osiągnięcia nieśmiertelności, poprawy inteligencji i rozszerzenia możliwości poza granice biologicznego ciała.

Transhumaniści wierzą, że rozwój technologiczny może prowadzić do usprawnienia jakości życia, zdrowia, długości życia i potencjału intelektualnego człowieka. Ideą transhumanizmu jest przekroczenie biologicznych ograniczeń i osiągnięcie nowych możliwości poprzez integrację z technologią, aż do momentu, gdy człowiek stanie się postczłowiekiem.

Cyborgizacja może być rozumiana jako jedno z narzędzi lub krok w kierunku realizacji idei transhumanizmu. Integracja technologii z organizmem człowieka może być postrzegana jako etap w procesie ewolucyjnym prowadzącym do osiągnięcia postczłowieczeństwa.

Historia cyborgizacji

Historia cyborgizacji sięga daleko wstecz i pierwotnie była związana z naszym dążeniem do wypełnienia braków czy uszczerbków w ciele, a później w celu udoskonalenia różnych zdolności. 

Już w starożytności istniały próby rozszerzenia zdolności ludzkiego ciała za pomocą technologii. Przykładem może być egipski wizjoner Imhotep, który w około 2750 roku p.n.e. był pionierem w tworzeniu protez dla osób z amputowanymi kończynami. Istnieją także relacje o rzymskich żołnierzach, którzy używali protez zastępujących rękę lub nogę.

W ciągu ostatnich kilku wieków protezy stawały się coraz bardziej zaawansowane. W XVIII wieku, z pomocą rozwoju nauki i technologii, takie jak nowe materiały i mechanizmy, powstały bardziej funkcjonalne protezy dla osób po amputacji. Przykładem jest proteza znanego niemieckiego chirurga Georga Christopha von Recklinghausena z lat 30. XVIII wieku.

Wraz z postępem technologii elektronicznych i medycznych, zaczęto eksperymentować z wszczepami elektronicznymi. W latach 50. XX wieku pacjenci otrzymywali wszczepy elektroniczne, takie jak kardiostymulatory, które miały na celu regulowanie rytmu serca. 

W ciągu ostatnich lat nastąpił rozwój interfejsów mózg-komputer (BMI). Dzięki nim osoby z niepełnosprawnościami mogą kontrolować protezy za pomocą swojej aktywności mózgowej. 

Rozważania na temat cyborgizacji

Prawo do samostanowienia o sobie

Wolność w Konstytucji to możliwość podejmowania decyzji dotyczących samego siebie, czyli prawo do samostanowienia o sobie. Istnieją różne poglądy na interpretację wolności osobistej i jej związku z prawem do samostanowienia. Niektórzy uważają, że art. 31 Konstytucji chroni jedynie wolność osobistą, a nie wolność człowieka jako całości. Inni argumentują, że wolność osobista jest jednym z przejawów wolności opisanej w art. 31. Dopełnieniem prawa do samostanowienia o sobie jest również wolność od ingerencji z zewnątrz w sferę życia prywatnego człowieka.

 

Art. 31. Wolność i przesłanki jej ograniczenia

1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.

2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

 

W przypadku cyborgizacji Trybunał Konstytucyjny posługuje się trzema kryteriami w celu oceny proporcjonalności potencjalnego ograniczenia praw i wolności. Jeśli cyborgizacja powinna być ograniczona, należy przedstawić argumenty uzasadniające takie ograniczenie. Ograniczenie to powinno być konieczne, przydatne i proporcjonalne. Ograniczanie praw i wolności konstytucyjnych jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy jest to konieczne dla bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej lub wolności i praw innych osób. Istotą wolności i praw musi być zachowana w każdym ograniczeniu. Rozszerzenie organizmu człowieka o niebezpieczne narzędzia może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego.

Cyborgizacja jako zjawisko nie jest równoznaczna z naruszeniem moralności publicznej, ale pewne aspekty cyborgizacji mogą być uznane za sprzeczne z określonymi normami moralnymi, co może skutkować narzuceniem ograniczeń.

Cyborgizacja nie wiąże się z nieograniczoną wolnością jednostki. Istnieją pewne granice i warunki, które mogą uzasadniać do ograniczeń w zakresie cyborgizacji. W każdym przypadku konieczne jest indywidualne rozpatrzenie i zważenie na wszystkie czynniki, takie jak bezpieczeństwo, ochrona środowiska, moralność publiczna i prawna oraz wolności innych osób.

Cyborgizacja, a zasada równości

Biorąc pod uwagę potencjalny koszt zabiegów cyborgizacyjnych, pojawia się ryzyko polaryzacji społeczeństwa na ludzi, który dysponują technologicznymi wzmocnieniami, oraz na tych, który z powodów moralnych czy finansowych są ograniczani do biologicznego ciała. Należy pamiętać, że cyborgi powinny mieć równe prawa, wolności i ochronę, które przysługują biologicznym ludziom, również w kontekście równości wobec prawa. Jednak równość nie oznacza identycznego traktowania, ale raczej analogiczne traktowanie w podobnych sytuacjach. Prawo powinno uwzględniać różnice, zapewniając podobne możliwości w życiu społecznym. 

Jednym z potencjalnych zagrożeń związanym z cyborgizacją jest wyginięcie ludzi jako gatunku, ponieważ inteligencja transhumanistyczna może przewyższyć możliwości biologiczne. Z powodu nacisków społecznych, ludzie mogą być zmuszani do poddawania się zabiegom, aby uczestniczyć w życiu społecznym lub na rynku pracy. Jednak niektórzy, tak jak Francis Fukuyama, uważają, że ludzie będą zainteresowani technologiami cyborgizacyjnymi, dopóki będą one przynosić korzyści w zakresie długowieczności i jakości życia, bez konieczności rewolucji. 

Cyborgizacja człowieka pracy

Cyborgizacja człowieka pracy budzi wiele dylematów, zarówno moralnych, jak i praktycznych. W dzisiejszym świecie dominuje kapitalizm, i głównym aspektem rozważać na temat cyborgizacji jest efektywność i potencjalny zysk, a nie integralność człowieka. W kontekście zarządzania zasobami ludzkimi jako narzędzie poprawy wydajności pracy, co rodzi wiele poważnych wątpliwości. 

Przykłady już stosowanych rozwiązań, takich jak egzoszkielety i inteligentne szkła kontaktowe, podkreślają perspektywy wzmocnienia zdolności fizycznych oraz ułatwiania przetwarzania danych. Zastosowanie tych technologii otwiera szereg pytań na temat ich własności i kontroli nad nimi. Jeśli urządzenie jest trwale podłączone do mózgu, ciała lub układu nerwowego, to kto jest jego właścicielem? Co dzieje się, gdy pracownik kończy relację z pracodawcą, czy ma obowiązek usunięcia wszystkich wszczepionych technologii? Co jeśli były one wszczepione w miejsce i w zastępstwo biologicznych odpowiedników? 

Po drugie, niektórzy pracownicy mogą obawiać się zmian w pracy, które ingerują w ich mózg czy system nerwowy. Cyborgizacja może umniejszyć poczucie tożsamości i indywidualności, a także wywołać obawy związane z przekazywaniem kontroli nad własnym ciałem i utraceniem prywatności. 

Pojawiają się również aspekty religijne. Czy pracodawca będzie mógł oczekiwać, że pracownik podda się określonym procedurom? Jakie będą prawa pracownika dotyczące oprogramowania i jego kolejnych wersji? 

Modyfikacje ciała będą pojawiać się stopniowo, zależnie od obszaru świata i grupy wiekowej. Jednak równolegle rozwijać się będzie także sztuczna inteligencja, co prowadzi do zmniejszenia liczby miejsc pracy. W konsekwencji ci, którzy będą mieć augmentacje, mogą stać się punktem odniesienia dla oceny efektywności pracy. Czy w świecie, gdzie ulepszanie ciała i umysłu do zwiększenia wydajności w pracy jest powszechne i unormowane, osoby chcące zachować swoje ciało ‘czystym’ od technologii znajdą zatrudnienie?  

Raport (Citrix, 2020) oparty na badaniach przeprowadzonych wśród pracowników i menedżerów w krajach zachodniego kapitalizmu sugeruje, że liderzy biznesu zaczęli uznawać większą wartość pracowników niż technologii, choć nadal zamierzają inwestować głównie w technologie. Wizją przyszłości jest augmentacja i ulepszanie pracowników ludzkich, zamiast ich zastępowania robotami. Ponad 48% respondentów pracowniczych było skłonnych do wszczepienia sobie chipów w celu poprawy wydajności i wynagrodzenia, ale istnieje obawa przed dualizacją siły roboczej.

Bardziej zaawansowane rozwiązania polega na połączeniu systemu nerwowego człowieka z maszyną. Rodzi to pytania dotyczące autonomii cyborga, czy ten dodatek będzie jedynie wykonywał polecenia mózgu, czy też przejmie (częściową) kontrolę nad resztą organizmu.

Ważne jest również zastanowienie się, czy obecny model kapitalistyczny, skupiony na efektywności, będzie nadal dominujący w przyszłości. Jeśli tak się stanie, to ludzie pracy mogą zostać zepchnięci w kierunku wymuszonej cyborgizacji, co może prowadzić do wykluczenia tych, którzy nie poddadzą się temu procesowi, co może prowadzić do wzrostu podziałów i agresji społecznej, mogącej zachwiać obecny porządek społeczny.

Należy jednak pamiętać, że wszystkie te kwestie wymagają dalszych badań, dyskusji i refleksji. Odpowiedzi na te pytania nie są łatwe ani dla naukowców, związków zawodowych, ani dla polityków i nie zostały definitywnie opracowane. Warto podjąć szeroką debatę uwzględniając różnorodne perspektywy i konsekwencje cyborgizacji dla naszego społeczeństwa i przyszłości pracy. 

Podsumowanie

W miarę zbliżania się do siebie ruchu Quantified Self oraz cyborgizacji perspektywa posthumanizmu staje się coraz bardziej widoczna. Dzięki integracji technologii z naszą biologią oraz nieustannemu dążeniu do samodoskonalenia dążymy do ciągłego przekraczania własnych granic. Jednak w tym dążeniu nie należy zapominać o wyzwaniach stawianych przez coraz większą interwencję technologii w nasze życie.

Literatura

Strona ruchu Quantified Self: https://quantifiedself.com/ 

Projekt Awesome Quantified Self: https://github.com/woop/awesome-quantified-self 

Strona Fow Is Felix Today: https://howisfelix.today/

McClusky, M. (2009, 22 lipiec). The Nike Experiment: How the Shoe Giant Unleashed the Power of Personal Metrics. WIRED. https://www.wired.com/2009/06/lbnp-nike/

Bechtel, M. (2021, 9 grudzień). I Tracked Every Single Thing I Ate for a Full Year. Here are 10 Quick A-Ha’s. Medium. https://mikebechtel.medium.com/i-tracked-every-single-thing-i-ate-for-a-full-year-here-are-10-quick-a-has-2c259dd2f57b 

Barcena M.B., Wueest C., Lua H. (2014, 31 sierpień). How safe is your quantified self? https://docs.broadcom.com/doc/how-safe-is-your-quantified-self-en 

Gregory, A. (2023, 24 maj). Hunger Games. The New Republic. https://newrepublic.com/article/115969/smartphones-and-weight-loss-how-apps-can-make-eating-disorders-worse 

Lanius, C.. (2015, 5 maj). The Hidden Anxieties of the Quantified Self Movement – Cyborgology. https://thesocietypages.org/cyborgology/2015/05/05/the-hidden-anxieties-of-the-quantified-self-movement/ 

Gunia, A. (2017, 29 marzec). Self-tracking: wzmocnienie czy obłęd. Wzmocnienie Poznawcze. https://wzmocnieniepoznawcze.wordpress.com/2017/03/29/self-tracking-wzmocnienie-czy-obled/ 

Citrix (2020). Work 2035, Report. https://www.citrix.com/content/dam/citrix/en_us/documents/analyst-report/work-2035.pdf 

Swan, M. (2013). The quantified self: Fundamental disruption in big data science and biological discovery. Big data, 1(2), 85-99.

Łątka-Płachta, M. (2022). Cyborgizacja a zasada równości, prawo do samostanowienia o sobie oraz zasada godności. Progress, (11), 127–146. 

Adamczyk S., Surdykowska B. (2021) Cyborgizacja człowieka pracy. Czy godność pracy ludzkiej przetrwa?. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.