Śmierć jest nieodłącznym elementem ludzkiego istnienia. Przez tysiąclecia radzono sobie z nią na rozmaite sposoby. W różnych kręgach kulturowych śmierć pojmowana jest inaczej – wiążą się z nią m.in. symbole, rytuały i wierzenia. Najbardziej istotną jednak kwestią związaną z problematyką śmierci jest to, czy istnieje jakakolwiek metoda, która pozwoliłaby na jej uniknięcie. W połączeniu tej idei z nowymi technologiami, sztuczną inteligencją i postępującym rozwojem nauki możemy mieć do czynienia z nieznanymi dotąd sposobami obcowania ze śmiercią, przekształcania jej, a wraz z nią – samego człowieka. Takie działania wiążą się z transhumanistycznymi wizjami ludzkości, zaś ambicje związane z uniknięciem śmierci pokrywają się z podstawowymi założeniami immortalizmu. W tym artykule spróbujemy przyjrzeć się tendencjom w projektowaniu rozwiązań na nieśmiertelność, pochylimy się m.in. nad pojęciami takimi jak the digital afterlife, Death Tech, cyfrowy przemysł pośmiertny, czy mind uploading. Następnie dokonamy przeglądu metod na cyfrowe życie po śmierci, bazując na konkretnych przykładach ich zastosowania. Poruszymy problem sztucznej nieśmiertelności w kontekście chrześcijaństwa, by odnaleźć się w wielości pytań pozostawionych bez odpowiedzi i abstrakcyjnych dylematów. Ostatecznie zwrócimy uwagę na etyczne zagadnienia związane z przemysłem pośmiertnym, jednocześnie wskazując na niebezpieczeństwa i zagrożenia, jakie może przynieść.  

Transhumanizm

Aby móc zacząć rozważać na temat śmierci, nieśmiertelności, czy długowieczności w odniesieniu do sztucznej inteligencji należy przede wszystkim wprowadzić pojęcie transhumanizmu. Jego autorem jest Julian Huxley, a aktualnie jest ono definiowane dwojako: jako „badanie konsekwencji, obietnic i potencjalnych zagrożeń wynikających z użycia nauki, techniki, a także innych środków twórczych, mających na celu przezwyciężenie podstawowych ludzkich ograniczeń”(Garbowski 2012) oraz jako „ruch intelektualno-kulturowy pozytywnie odnoszący się do możliwości, jak i potrzeby fundamentalnej zmiany ludzkiej kondycji, w szczególności poprzez wykorzystanie technologii do wyeliminowania procesu starzenia się i ogromnego udoskonalenia intelektualnych, fizycznych i psychicznych możliwości człowieka” (tamże). 

Transhumanizm można podzielić na kilka nurtów – m.in.: esktropianizm, abolicjonizm etyczny, singularitarianizm, postgenderyzm i immortalizm (Całus 2018), który w kontekście niniejszego artykułu zasługuje na szczególną uwagę. Podstawowym celem immortalistów jest zaprzeczenie, zlikwidowanie i uniknięcie śmierci, co miałoby się dokonać z wykorzystaniem nowoczesnej technologii, dzięki której ludzie już nigdy nie musieliby umierać.

„(…) Uważają, że nieśmiertelny będzie mógł być każdy, kto tego zapragnie, jeśli tylko przejdzie odpowiedni proces technologiczny, który mu to umożliwi (…). Immortalizm zakłada jednak nieśmiertelność niekoniecznie biologicznego ludzkiego ciała, ale przede wszystkim umysłu, mózgu, psyche, osobowości – słowem, tej części człowieka, w której zawiera się jego świadomość” (tamże).

Rosyjski transhumanista, Nikołaj Fiodorow podejmując temat śmierci często odwoływał się do potrzeby jej zaprzeczenia, wyrzucenia poza szereg doświadczeń ludzkich. Uznawał ją za „własność, stan uwarunkowany przyczynowo, a nie jakość, bez której człowiek przestałby być tym, kim jest i kim być powinien”, przy czym określał ją „bezmyślnym mechanizmem przyrody” (Nowczyk-Basińska 2017). Nieśmiertelność natomiast była dla niego celem, który powinien uruchamiać autonomię, wolność, rozum oraz sprawność i skuteczność człowieka (tamże). Dla transhumanistów istnieją dwa sposoby, w jakie można uzyskać nieśmiertelność. Pierwszy dotyczy możliwości zatrzymania procesu starzenia, tym samym osiągając tzw. nieśmiertelność biologiczną. Drugi sposób jest jednak nieco bardziej złożony, gdyż zakłada przeniesienie ludzkiego umysłu do komputera. Aby to uczynić konieczne jest: zeskanowanie i przekazanie wszystkich danych, znajdujących się w umyśle człowieka; poddanie tych danych procesom sortowania i analizy; przekształcenie ich w osobę cyfrową. Cały ten proces nosi nazwę mind uploading (Nowczyk-Basińska 2021) i choć aktualnie jeszcze wykracza poza dostępną nam wiedzę, wiele firm zajmujących się dostarczaniem usług związanych ze „sztuczną nieśmiertelnością” czerpie inspiracje właśnie z tej idei, o czym szerzej w dalszej części artykułu.

Nieśmiertelność 

Nieśmiertelność jako „brak śmierci”, czy „wiecznie trwające życie” jest pojęciem na ogół dość abstrakcyjnym, czy metafizycznym. Nie możemy jej bowiem zmierzyć, dotknąć, czy nawet doświadczyć. Mimo tego wielu firmom na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat udało się ją spieniężyć, uczynić towarem i przedmiotem obrotu rynkowego. Luciano Floridi i Carl Oehman z Uniwersytetu Oksfordzkiego wprowadzili pojęcie „cyfrowy przemysł pośmiertny” (digital afterlife industry, DAI) w celu opisania zjawiska nadawania wartości pieniężnej nieśmiertelności. Do jego zdefiniowania potrzebne są następujące kryteria: produkcja, komercjalizacja i użycie cyfrowych szczątków ludzkich (tamże).  To ostatnie kryterium stanowi kluczowy punkt niniejszego artykułu, gdyż to na „cyfrowych pozostałościach” po osobach zmarłych bazuje zdecydowana część metod „zaprzeczania śmierci” z wykorzystaniem sztucznej inteligencji.

Aktualnie istnieją trzy głównie rozwiązania dotyczące planów związanych z nieśmiertelnością, obrazujące obecne poczynania różnych instytucji, firm i jednostek badawczych:

1. Po śmierci jednostki zostaje jej odpowiednik cyfrowy, będący zarządzanym przez algorytm sztucznej inteligencji awatarem;
2. Krionika – po śmierci jednostki zostaje zachowane jego ciało, a następnie poddane zabiegom medycznym (np. upuszczenie krwi) oraz głębokiemu ochłodzeniu i przechowywaniu w temperaturze -196 stopni Celsjusza, w przeznaczonej do tego kapsule. Celem jest ożywienie osoby poddanej temu procesowi w momencie, gdy pozwoli na to rozwój medycyny;
3. Zatrzymanie procesu starzenia ciała i manipulacja ludzkim DNA, by w mózgu mogły pojawić się nanoroboty o większej mocy obliczeniowej i zasobach pamięci, dzięki czemu będą mogły kontrolować cały organizm (tamże).

Technologie związane z tematem śmierci, czy radzenia sobie z żałobą, które umożliwiają komunikację ze zmarłą osobą wykorzystywane są do tworzenia awatarów pośmiertnych, a także stanowią postawę aplikacji służących m.in. do organizacji pogrzebu i dokonywania formalności po zgonie bliskiej osoby. Technologie te określane są za pomocą pojęcia Death Tech (Puzio 2023). Dużą częścią przemysłu pośmiertnego jest koncepcja „cyfrowego życia po śmierci” (The Digital Afterlife), czyli – jak nazwa wskazuje – cyfrowa obecność jednostki po jej śmierci. Najpierw, aby móc „żyć” w przestrzeni cyfrowej, należy przekazać informacje i dane, takie jak zdjęcia, wideo, nagrania audio, posty z mediów społecznościowych, czy wiadomości tekstowe odpowiedniej firmie. Ze względu na tak dużą różnorodność materiałów dotyczących danej osoby, awatary mogą stanowić bardzo wierne odwzorowanie osobowości zmarłego, jego wyglądu, a nawet są w stanie okazywać emocje – śmiać się, czy płakać (tamże). Z uwagi na wyraźne powiązania pomiędzy Death Tech, The Digital Afterlife a posthumanizmem i transhumanizmem, należy wyróżnić tzw. silną sztuczną nieśmiertelność (strong artificial immortality), czyli przeniesienie świadomości ludzkiej z biologicznego ciała jednostki w inne miejsce za pomocą nowych technologii, za którym opowiadają się transhumaniści. Death Tech natomiast zajmuje się głównie słabą sztuczną nieśmiertelnością, polegającą na kreacji podobizny zmarłej osoby w formie awatara nieposiadającego świadomości (tamże).

Przykłady zastosowania sztucznej inteligencji w kwestii nieśmiertelności 

Re;memory 

Firma Deep Brain z Korei Południowej stworzyła usługę Re;memory, która za pomocą sztucznej inteligencji umożliwia przeprowadzenie rozmowy ze zmarłą osobą. Algorytmy bazują na zdjęciach i filmach. Aby odwzorowanie to było dostatecznie wierne, potrzebne jest ok. 7 godzin nagranego materiału. Firma Deep Brain zaprezentowała tę usługę na podczas targów technologicznych Consumer Electronic Show w Las Vegas. Stworzenie awatara cyfrowego osoby zmarłej ma kosztować ok. 24 tysiące dolarów, przy czym za każdą rozmowę z awatarem należy zapłacić kolejne 1200 dolarów. Rozmowa z awatarem przypomina zwykłą rozmowę wideo (WEB1).

Wideo 1. Prezentacja awatara cyfrowego stworzonego przez Deep Brain.

StoryFile

W 2022 roku firma dr. Stephena Smitha stworzyła sztuczną inteligencję o nazwie StoryFile, która została wykorzystana na pogrzebie jego matki w celu udzielania odpowiedzi na pytania. Jego matka zajmowała się edukowaniem ludzi na temat Holokaustu i w związku z tym za życia nagrała wiele godzin swoich wypowiedzi. Tutaj zadaniem sztucznej inteligencji było jedynie rozumienie zadawanych pytań i odpowiadanie na nie poprzez wybór odpowiednich fragmentów nagrań. Ważne jest, że w przypadku, gdy odpowiedź na jakieś pytanie w zebranych nagraniach się nie znajdowała – algorytm ich nie wymyślał, tylko prosił o zadanie innego pytania (WEB2).

RomanBot 

W 2017 roku Eugenia Kuyda stworzyła griefbota, który miał być odwzorowaniem osobowości swojego tragicznie zmarłego przyjaciela, Romana Mazurenko. Poprosiła znajomych o przesłanie każdej wiadomości głosowej i tekstowej, jaką od niego otrzymali.  Wprowadziła 8000 linijek tekstu do programu mającego odzwierciedlać umysł Romana. Inżynierowie z firmy Luka stworzyli sztuczną sieć neuronową w języku rosyjskim wykorzystując ponad 30 milionów słów i efekcie powstał chatbot, dzięki któremu możliwa była wymiana wiadomości z mężczyzną tak, jakby nadal żył (WEB3).

Wideo 2. Historia powstania RomanBota i rozwój aplikacji Replika.

Eterni.me

Eternime to firma założona w 2014 roku, której celem jest ludzka nieśmiertelność. Można jej udzielić dostępu do swoich profili w social mediach. Następnie algorytmy pobiorą każdy ślad cyfrowy, jaki zostawia za sobą dany użytkownik i nauczą się, jak być tym właśnie użytkownikiem. W ten sposób powstaje jego cyfrowa kopia, z którą bliskie osoby będą mogły nawiązywać interakcje po jego śmierci za pomocą aplikacji (WEB4).

Ilustracja 1. Ilustracja reklamowa usług firmy Eterni.me - "Stań się nieśmiertelny".

MindClone

MindClony to awatary – samoświadome istoty cyfrowe, zdolne do myślenia, rozumowania, zapamiętywania i odczuwania. MindClone byłby funkcjonalnie identyczny z żywym, biologicznym umysłem, lecz istniałby na podłożu cyfrowym. Na stronie lifenaut.com czytamy: „(…) kiedy twoje ciało fizyczne umrze, będziesz żył wiecznie jako swój MindClone” (WEB5).

Wirtualne i pośmiertne trasy koncertowe

Coraz popularniejsze stają się występy artystów muzycznych, którzy odeszli, lub którzy nie mają możliwości wyruszenia w trasę koncertową. W 2012 roku hologram Tupaca Shakura został gwiazdą Coachelli, a w późniejszych latach zaproponowano lub zorganizowano w ten sposób występy artystów takich jak Frank Zappa, Roy Orbinson, Whitney Houston, czy Amy Winehouse (WEB7).

Maria Callas

W 2019 roku zorganizowano również pośmiertny występ greckiej śpiewaczki operowej, Marii Callas. Aby był on bardziej autentyczny, w proces przygotowywania przedstawienia zaangażowano Stephena Wandswortha, dyrektora programu studiów operowych w Juilliard, który trenował aktorkę w zakresie mimiki, sposobu poruszania się po scenie oraz stylu dygania Marii Callas. Następnie poczynania aktorki zostały nagrane i przekształcono je w holograficzny obraz śpiewaczki, wraz jej oryginalnym głosem (WEB6).

ABBA

Zespół ABBA rozpoczął w 2021 roku trasę koncertową ABBA Voyage, na której występują hologramy nazywane „ABBAtars”. Na oficjalnej stronie trasy koncertowej można przeczytać, że „Łącząc najnowocześniejszą technologię, spektakularne oświetlenie i jedne z najbardziej kochanych piosenek,  ABBA wkracza na scenę w zupełnie nowy sposób”.  Mimo, że członkowie zespołu żyją, szanse na ich wyruszenie w trasę koncertową były niewielkie ze względu na ostateczny rozpad grupy, zatem w tym przypadku nieśmiertelność może się odnieść również do zespołu jako fenomenu kulturowego lub muzyki samej w sobie (WEB8).

Death Tech a religia – przypadek chrześcijaństwa 

Ze względu na coraz częściej pojawiające się rozwiązania dotyczące „sztucznej nieśmiertelności”, obejmujące przy tym coraz szersze zestawy danych na temat jednostki oraz z uwagi na szczególne połączenie pojęcia śmierci, nieśmiertelności, czy życia ludzkiego z religią, istotne wydaje się przedyskutowanie problematyki Death Tech we współczesnym świecie, w tym właśnie kontekście. Perspektywa sugerująca, że idee transhumanistyczne, a tym bardziej ich realizacja, mogą stanowić pewnego rodzaju zagrożenie dla chrześcijaństwa jest perspektywą, której powstanie i utrwalanie nie dziwi, zatem nie ma tutaj miejsca dla tego typu narracji. Znacznie bardziej interesującym zjawiskiem jest przenikanie się chrześcijaństwa i transhumanizmu oraz pojawianie się wspólnych dla nich dylematów. Na uwagę zasługuje także dopełnianie się tych dwóch systemów myślowych, jeżeli chodzi o nieśmiertelność, religijność, pojęcie grzechu, czy zbawienia.

Dla Daniela Crevier’a, historyka i specjalisty w zakresie sztucznej inteligencji

„Chrześcijańska wiara w zmartwychwstanie i nieśmiertelność duszy jest do pogodzenia z wyobrażeniami o zbawczych mocach sztucznej inteligencji. (…) Uważał, że »niezbędny byłby jakiś rodzaj (fizycznego, cielesnego lub mechanicznego) wsparcia dla informacji i struktury, które składają się na nasze umysły«” (Kornas 2018).

David F. Noble, historyk techniki nie stawia religijności w opozycji do techniki, a wręcz uznaje, że „w świecie zachodnim technika od dawna miałaby stanowić przedsięwzięcie zasadniczo religijne” pod względem metaforycznym oraz dosłownym. Ponadto, jego zdaniem:

„(…) tylko chrześcijaństwo zatarło rozróżnienie i przerzuciło most między tym, co ludzkie, a tym, co boskie. Tylko tutaj zbawienie zaczęło oznaczać przywrócenie ludzkości do jej pierwotnego stanu podobieństwa Bogu (…)” (tamże). 

Pojawia się również wiele pytań w odniesieniu do połączenia chrześcijaństwa i sztucznej inteligencji, jednak wydają się one na tyle abstrakcyjne, że trudno jest udzielić na nie jakiejkolwiek odpowiedzi. Podstawową wątpliwością okazuje się dusza – to, czy jeżeli już dojdzie do przełomu i będziemy potrafili dokonać transferu umysłu, to czy cyfrowa kopia nas będzie ją posiadała, a jeśli tak – to czy będzie mogła nawiązać relację z Bogiem (Merritt 2018). Ponadto, w kwestii zbawienia – jeżeli według Biblii Jezus umarł za „całe stworzenie”, to czy umarł także za sztuczną inteligencję? W przypadku, gdy w dalekiej przyszłości maszyny zamiast działać przeciwko ludzkości, będą zaprogramowane tak, by nigdy nie czynić zła, to czy sztuczna inteligencja będzie lepszym chrześcijaninem niż człowiek? (tamże). Jeśli całe stworzenie ma czcić Boga, to w jaki sposób powinna to czynić sztuczna inteligencja? Pojawia się tutaj wiele wątków, pierwotnie zarezerwowanych wyłącznie dla ludzi – to właśnie człowiek może pójść do kościoła, nawiązywać relację z obiektem kultu (w tym przypadku – Bogiem) poprzez modlitwę, czy prowadzenie swojego życia według określonych zasad. Aby rozwiązać powyższe wątpliwości, Kevin Kelly proponuje stworzenie „katechizmu dla robotów”, co argumentuje w następujący sposób:

„Nadejdzie w przyszłości moment, gdy stworzone przez nas istoty mające wolną wolę powiedzą nam »Wierzę w Boga. Co powinienem zrobić?«. Musimy mieć w tym momencie jakąś odpowiedź” (tamże).

Powyższe rozważania mają szczególne znaczenie w kontekście śmierci i nieśmiertelności, gdyż pojawia się ostateczne pytanie: czy jeżeli ludzie będą „duszami zamkniętymi w komputerze” i w przypadku jakiejkolwiek awarii umrą, to otrzymają zbawienie, czy trafią do jakiegoś innego, metafizycznego miejsca (jak np. niebo/piekło) i czy ci „nieśmiertelni”, według wierzeń będą tak samo traktowani przez siłę wyższą, jak zwykli ludzie, o biologicznym ciele i umyśle.

Zagrożenia i zagadnienia etyczne związane z cyfrową nieśmiertelnością 

Za A. Puzio (2023):

1. Dane, zgody i kwestie prawne – platformy i aplikacje wykorzystujące Death Tech zbierają znaczną ilość danych, zatem konieczne jest odpowiedzialne zarządzanie tymi danymi i obchodzenie się z nimi w sposób etyczny. Kluczowa jest zgoda samej osoby, która ma zostać po śmierci odwzorowana – takie dane są istotne dla jednostki i muszą być chronione nawet, kiedy ta już nie żyje. Ponadto należy odnaleźć odpowiedź na pytanie, kto podnosi odpowiedzialność za wyżej wspomniane dane oraz ustalić, kto winien nadzorować obecność danej osoby w digital afterlife;
2. Manipulacja, oszustwo i edukacja – w Death Tech istnieje rozróżnienie pomiędzy awatarami a personami:

• Awatary są wzbogacone dużą ilością materiału zebranego sprzed śmierci danej osoby, co sprawia, że przypominają zmarłego, ale posiadają ograniczone zdolności konwersacyjne oraz minimalnie się rozwijają;
• Persona wirtualna uczy się w czasie, ciągle się rozwija i silniej wchodzi w interakcje ze swoim środowiskiem; może być łatwo pomylona z żywą osobą. Tak niewielkie różnice pomiędzy wirtualną personą a żywym człowiekiem mogą stworzyć ryzyko wykorzystania jej możliwości w celu manipulacji lub potencjalnego oszustwa. Wobec tego najbardziej wrażliwe grupy oraz osoby, które mogą mieć trudności z odróżnieniem persony od  prawdziwej osoby, powinny zostać objęte ochroną. Ponadto, Death Tech musi być odpowiedni do wieku, gdyż dzieci, jako grupa szczególnie narażona, nie będą w stanie takiego rozróżnienia dokonać;

3. Nadużycia i instrumentalizacja – ze względu na znaczenie, jakie ma osoba zmarła dla rodziny oraz związane z nią emocje, firmy zajmujące się Death Tech mogą eksploatować owe emocje oraz podnosić ceny. Nadużycia mogą pojawiać się na wielu płaszczyznach, lecz często mogą dotyczyć cyberbullyingu poprzez uznanie za zmarłego kogoś, kto żyje;
4. Prawda i prawdomówność – opinie, przekonania, zainteresowania i tożsamość są zawsze związane z jakimś przedziałem czasowym, wydarzeniami historycznymi, miejscami, kulturami i zawsze są zależne od kontekstu. To, co mówią awatary po śmierci jednostki może być niezgodne lub sprzeczne z aktualnym kontekstem;
5. Relacje – mamy bliskie relacje z osobami, które odeszły i bardzo prawdopodobne jest, że relacje o zbliżonym kształcie nawiążemy również z awatarami. W momencie śmierci awatara, jest mowa o „ponownej stracie” (second death, second loss), co może być bardzo bolesne w momencie gdy np. firma dostarczająca tę usługę, bankrutuje. Konieczna jest ochrona przed takimi zjawiskami;
6. Skutki psychologiczne – istotne jest, by tworzenie programów Death Tech przebiegało we współpracy z psychologami, z uwagi na ciężkie przeżycia nabywców usług związane ze śmiercią bliskich im osób.

Ponadto, jak zauważa K. Całus (2018), w przypadku mind uploadingu zawsze istnieje ryzyko, że osoby “wskrzeszone” zamiast cieszyć się z faktu uniknięcia śmierci, będą czuły się uwięzione i nie odnajdą się w nowej sytuacji życia jako byty pozbawione ciała. Stawia zatem następujące pytanie:

„Czy mogąc myśleć i komunikować się, ale nie będąc w stanie zrobić nic innego, nie poczują się uwięzieni i czy nie dojdą po czasie do wniosku, że śmierć jednak byłaby lepsza niż bezcielesna wegetacja w wirtualnej chmurze?” (tamże) 

Refleksje

Powyższy tekst skłania do podjęcia pewnych przemyśleń w związku z przyszłością „nieśmiertelnego biznesu”, który w ostatnich latach zdecydowanie nabrał tempa. Będąc świadkami postępu w rozwoju sztucznej inteligencji możemy wysnuć wniosek, że być może, transhumanistyczne wizje mają szansę na spełnienie w nie tak odległej przyszłości, jak mogłoby się wydawać. Na bardziej ekstremalne rozwiązania stawiane naprzeciw śmierci, jak na przykład wprowadzane do mózgu nanoroboty, przejmujące kontrolę nad ludzkim organizmem, będzie trzeba jeszcze nieco poczekać. Niemniej jednak, niezależnie od tego, jak sensacyjne wydawać się mogą sposoby na cyfrową nieśmiertelność, należy pamiętać o niezwykle ważnej kwestii bezpieczeństwa i etycznego postępowania w obrębie tego typu usług. Na płaszczyźnie akademickiej, rozważania dotyczące udziału sztucznej inteligencji w projektach mających odrzucić śmierć, pozostają szczególnie interesującym punktem odniesienia podczas dyskusji na temat szeroko rozumianej przyszłości i miejsca człowieka na świecie.

Bibliografia 

Całus, K. (2018). Transhumanizm – wizja nowego człowieka. Studia z historii filozofii 9(4), 237-255. https://apcz.umk.pl/szhf/article/view/szhf.2018.060

Garbowski, M. (2012). Transhumanizm – projekt naturalistycznego Boga. . AVANT. Pismo Awangardy Filozoficzno-Naukowej ZF/2011, 181-189. https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=bf8c2130d745c77878dc45343297a537c3063d06#page=181

Kornas, K. (2018). Futurologia czy futureligia?, Znak 763, 57-67. https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=734463

Merritt, J. (2018). Sztuczna inteligencja zagrożeniem dla chrześcijaństwa?, Znak 763, 52-56. https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=734456

Nowczyk-Basińska, K. (2021). NIEŚMIERTELNOŚĆ. Technokulturowe strategie współczesności. https://bip.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0023/284513/Nowaczyk-Basinska-Katarzyna_rozprawa-doktorska.pdf

Nowczyk-Basińska, K. (2017). Wizja nieśmiertelności Nikołaja Fiodorowa i współczesne projekty technologicznego uobecnienia po śmierci. Kultura-media-teologia 28, 74-89. https://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt_2017_28_nowaczyk_basinska_GyIeBNu.pdf

Puzio, A. (2023). When the Digital Continues After Death. Ethical Perspectives in Death Tech and the Digital Afterlife. Communicatio Socialis 56(3), 427-436. https://doi.org/10.5771/0010-3497-2023-3-427 

Netografia 

WEB1: https://fotoblogia.pl/sztuczna-inteligencja-pozwoli-rozmawiac-ze-zmarlymi-to-dziwny-i-interesujacy-pomysl,6854020617230912a

WEB2: https://fotoblogia.pl/sztuczna-inteligencja-pozwala-rozmawiac-ze-zmarlymi-jest-prawie-jak-medium,6802367928703552a

WEB4: https://www.cnet.com/culture/eternime-wants-you-to-live-forever-as-a-digital-ghost/

WEB5: https://www.lifenaut.com/mindclone/

WEB6: https://neoskosmos.com/en/2019/04/09/life/maria-callas-performs-again-posthumously-as-a-hologram/

WEB7: https://theconversation.com/holograms-and-ai-can-bring-performers-back-from-the-dead-but-will-the-fans-keep-buying-it-202431

WEB8: https://abbavoyage.com/

Załączniki 

Wideo 1. Prezentacja awatara cyfrowego stworzonego przez Deepbrain: https://youtu.be/pZeXjCUs1ak

Wideo 2. Historia powstania RomanBota i rozwój aplikacji Replika: https://youtu.be/yQGqMVuAk04?si=IfeKfK-YZjo_ic3N

Ilustracja 1. Ilustracja reklamowa usług firmy Eterni.me – „Stań się nieśmiertelny”: https://www.fastcompany.com/90985788/openai-ai-safety-debate-silicon-valley-andreessen-general-catalyst  

 

[dostęp do wszystkich źródeł: 20.11.2023]