W dzisiejszych świecie, w którym ciężko zweryfikować jest każdą docierającą do nas informacje, to teorie spiskowe zyskują na popularności, będąc wyjaśnieniem wielu zjawisk. W tym artykule przyjrzymy się powodom, dla których ludzie tak chętnie widzą wszędzie UFO, masonów oraz reptilian, roli sztucznej inteligencji w tym zjawisku oraz dylematom etycznym z nim  związanymi.

DEFINICJA ORAZ CECHY TEORII SPISKOWYCH

Teoria spiskowa – system twierdzeń starających się wyjaśnić jakieś wydarzenie lub praktykę przez odwołanie się do intrygi zawiązanej przez ludzi posiadających znaczne wpływy, którzy starają się ukryć swoją rolę.

Dwie najważniejsze cechy teorii spiskowych:

1. Teoria spiskowa odwołuje się intrygi.
2. Grupa ludzi, którzy stoją za daną intrygą, jest bardzo wpływowa.

Teoria spiskowa nie musi z samej definicji być fałszywa. Weźmy za przykład sytuację, której doświadczyło większość dzieci. Rodzice wmawiają dzieciom, iż to Święty Mikołaj, przynosi świąteczne prezenty. Zgodnie z przyjętą definicją jest to teoria spiskowa, ponieważ spełnia ona warunek, intrygi oraz wpływu. Warunek intrygi – rodzice ukrywają prawdziwą wersję wydarzeń przed dzieckiem, jednocześnie przedstawiając mu fałszywe wytłumaczenie zjawiska pojawienia się prezentów pod choinką. Warunek wpływu – rodzice korzystają ze swoich znacznych wpływów, by wprowadzić intrygę. Na innym przykładzie wyraźnie zobaczymy, że nie każde działanie będące pewną formą intrygi nosi znamiona teorii spiskowej. Jeśli uznam, iż moi sąsiedzi przestali mówić mi “dzień dobry”, ponieważ zeszłej nocy zdecydowanie za głośno puszczałem muzykę, nie będzie to teoria spiskowa, ponieważ moi sąsiedzi nie posiadają znaczących wpływów umożliwiających im realizację swojego celu, jakim byłoby przywołanie mnie w ten sposób do przestrzegania zasad ciszy nocnej.

 

Inne charakterystyczne elementy teorii spiskowych

• Próba przedstawienia “dowodów” i związków przyczynowych, przemawiających na rzecz teorii spiskowych.
• Negacja możliwości wystąpienia przypadków; wszystko jest ze sobą powiązane.
• Budowanie narracji na konflikcie “tych dobrych” z “tymi złymi”.
• Istnieją pewne grupy, które osoby stojące za spiskiem obrały sobie jako szczególny cel do prześladowania.

 

RODZAJE TEORII SPISKOWYCH

1. Teorie pojedyncze – są to teorie mające na celu wyjaśnić jedno konkretne zjawisko. Za przykład mogą posłużyć tutaj rozmaite teorie dotyczące śmierci Johna Kennedy’ego, to iż sieć 5G rozprzestrzenia COVID, czy teoria, że za atakami na WTC stoi rząd USA.
2. Teorie systemowe – teorie te postulują globalny spisek, łącząc wiele teorii pojedynczych i nadając im wspólne źródło np. masoneria rządzi światem i to ona zabiła Kennedy’ego oraz jest odpowiedzialna za pandemię w 2020 roku.
3. Super konspiracje – super konspiracje są rozbudowanymi i bardzo szerokimi teoriami, łączącymi w sobie wiele teorii spiskowych (często ze sobą sprzecznych). Starożytni kosmici, antygrawitacyjne pojazdy nazistów-jaszczurów, reptilianie, sfałszowanie lądowania na księżycu i Nostradamus w jednym? Dla super konspiracji to nie problem. Przykładem może być tutaj książka “Ręce rzecz od tej książki” autorstwa Jana Van Helsinga.

 

CECHY MYŚLENIA SPISKOWEGO

• Nie ma przypadku wszystko jest zaplanowane.

Zwolennicy teorii spiskowych negują możliwość istnienia przypadku, doszukując się intencjonalności i planów gdzie to tylko możliwe.

• Nic nie jest takie, jakie się jawi, lecz wszystko jest ukrywane.

Jeżeli oczywiste fakty wskazują na dane wyjaśnienie sprawy, to na pewno jest ono fałszywe, ponieważ takie wyjaśnienie zostało idealnie przygotowane przez grupę spiskującą.

• Wszystkie co ważne musi być połączone z wszystkim, co ważne.

Teorie spiskowe bardzo często łączą wydarzenia, które nie miały ze sobą nic wspólnego, przypisując im wspólne źródła. Szczególnie dotyczy to ważnych wydarzeń w historii ludzkości.

• Wizytówka na miejscu zbrodni.

Wskazówki są wszędzie, (liczby, symbole) jest to konieczny element teorii spiskowych, ponieważ nic tak nie motywuje do rozwiązania zagadki, jak możliwość jej rozwiązania.

 

DLACZEGO LUDZIE WIERZĄ W TEORIE SPISKOWE? WYJAŚNIENIE UPROSZCZONE

Choroby umysłowe. Nie jest to dobra odpowiedź, ponieważ paranoja będąca chorobą psychiczną, która często zarzucana jest zwolennikom teorii spiskowych, jest wymierzona we własną osobę zaś teorie spiskowe dotyczą kraju, narodu czy innych grup.

Ignorancja, brak wiedzy. Ludzie nie chcą powiedzieć “nie wiem” i pragną poznać wyjaśnienie jakiegoś zjawiska, bez posiadania specjalistycznej wiedzy, są w stanie przyjąć te wyjaśnienia, które zgadzają się z ich codziennym postrzeganiem świata oraz rzeczywistości. Z jednej strony ignorancja może być powodem, dlaczego dana teoria spiskowa w ogóle powstała, z drugiej strony dzięki ignorancji może ona zostać uznana przez odbiorcę za prawdziwą. Uważam jednak, iż nie wyczerpuje to całkowicie tematu, mimo że na pewno wyjaśnia część zjawiska. Należy jednak pamiętać, że mamy do czynienia z przypadkami gdzie ludzie inteligentni, bądź posiadający specjalistyczną wiedzę uznają teorie spiskowe za prawdziwe. Jakie więc jeszcze czynniki mogą być odpowiedzialne za przyjmowanie teorii spiskowych.

 

DLACZEGO LUDZI WIERZĄ W TEORIE SPISKOWE? RACJONALNOŚĆ OGRANICZONA

Kluczowe dla zrozumienia uznawania teorii spiskowych za prawdziwe, jest wprowadzenie rozróżnienia dokonanego przez Wiktora Stoczkowskiego, na racjonalność wydajną i ograniczoną. Stoczkowski rozumie racjonalność w ogóle jako sposób, w jaki ludzie używają rozumu.

Racjonalność ograniczona, czyli “a nie mówiłem?”

Racjonalność ograniczona polega na przyjęciu pewnej tezy, a następnie szukaniu argumentów i dowodów przemawiających za jej prawdziwością. Problem z racjonalnością ograniczoną polega na tym, iż prawdziwość tezy, której szukamy jest już przyjęta a priori. Skutkuje to tym iż, nie jesteśmy obiektywni, i zależy nam na znalezieniu jak największej liczby przesłanek za naszą tezą. Przyjęcie danej tezy a priori często wiąże się z ładunkiem emocjonalnym, ponieważ bardzo byśmy chcieli, żeby dana teza okazała się prawdziwa.

Racjonalność wydajna. Czyli walka o przetrwanie

Racjonalność wydajna opiera się na konstruowaniu wielu alternatywnych hipotez, a nie na wynajdywaniu dowodów. Hipotezy te są następnie ze sobą konfrontowane w celu wyłonienia najlepszej z nich. Można zobrazować to metaforyczną walką o przetrwanie najsilniejszej hipotezy. Osoba badająca dany temat stwarza jak największą liczbę możliwych wyjaśnień, z których wyłania się tę, która będzie najbardziej dostosowana do środowiska empirycznego.

 

Racjonalność wydajną i ograniczoną można ze sobą zestawić porównując Znanego brytyjskiego ewolucjoniste, Richarda Dawkinsa oraz szwajcarskiego publicyste , Ericha Von Danikena będącego twórcą koncepcji ingerencji istot pozaziemskich w życie ludzi prehistorycznych.

 

“Darwin potrzebował blisko ćwierć wieku, by stworzyć swoją teorię, w długim procesie prób i starannie korygowanych błędów; Däniken skompilował swoją teorię w ciągu kilku miesięcy, a następnie spędził ćwierć wieku na gromadzeniu potwierdzających ją dowodów”  – Wiktor Stoczkowski.

 

Wydaje się, że kluczowe dla zrozumienia popularności teorii spiskowych jest pojęcie racjonalności ograniczonej. Ten sposób myślenia może być jednym z głównych przyczyn popularności teorii spiskowych. Innymi czynnikami może być ignorancja, brak wiedzy oraz inne błędy poznawcze.

 

SZTUCZNA INTELIGENCJA,  DATA SCIENCE, PROBLEMY ETYCZNE

Sztuczna inteligencja w kontekście teorii spiskowych powinna być rozumiana jako narzędzie. Narzędzie, które może być używane zarówno w celu ich rozprzestrzeniania oraz wykrywania, jak i ewentualnego zwalczania. Sztuczna Inteligencja może również pomóc nam zrozumieć, bez decydowania czy dana teoria jest prawdziwa, czy nie, jak powstają teorie spiskowe, jakie są mechanizmy kryjące się za ich szybkim rozprzestrzenianiem oraz jakie są kluczowe fazy ich rozwoju.

Sztuczna Inteligencja w połączeniu z mediami społecznościowymi może stanowić idealne “środowisko” dla teorii spiskowych. Social Media nie posiadają tak rozbudowanego systemu weryfikacji informacji, jak klasyczne media. Znacznie łatwiej publikować treści w mediach społecznościowych, nie trzeba być dziennikarzem ani posiadać żadnych kwalifikacji. Naukowcy z Cambridge wykazali, iż osoby wierzące w jedną bądź więcej teorii spiskowych na temat COVID 19 jako głównego źródła swojej wiedzy na temat używali social mediów a nie tradycyjnych mediów. W tym samym badaniu wykazano również, iż osoby, które używały więcej niż jednej platformy społecznościowej do zdobywania informacji o COVID 19 były bardziej skłonne wierzyć w teorie spiskowe.

Sztuczna inteligencja jest odpowiedzialna za dobieranie odpowiednich treści do użytkownika oraz ich wyświetlanie. Algorytmy SI, posiadając dostęp do bardzo wielu danych, promują te treści, które mają potencjał stać się popularne w krótkim czasie. Rodzi to pewne zagrożenie, polegające na tym, iż osoby skłonne do poszukiwania teorii spiskowych, będą nimi zasypywane dzięki algorytmom SI, które posiadają wsytarczająco wiele danych, żeby dopasować treści do danego użytkownika. Jedną z cech myślenia spiskowego jest szukanie połączeń i korelacji tam, gdzie jej nie ma. Sztuczna inteligencja jest w stanie pogłębiać w ten sposób myślenia spiskowe u pewnych osób, cały czas podsyłając im kolejne “dowody” na rzecz słuszności ich tez. Taka osoba zamyka się w bańce informacyjnej, co jeszcze mocniej potęguje u niej myślenie spiskowe.

Sztuczna inteligencja może jednak również pomóc w walce z teoriami spiskowymi. Naukowcy z UCLA są w trakcie tworzenia technologii, wykorzystującą SI w celu zrozumienie jak dana teoria spiskowa powstała oraz skąd się wzięła. Autorzy tej technologii chcą jednak by służyła ona do odnajdywania źródeł teorii spiskowych a nie bezpośrednio do ich obalania. Decyzja czy dana teoria jest prawdziwa, czy nie, miałaby pozostać w rękach użytkowników internetu.

 

DYLEMATY ETYCZNE

Interakcja teorii spiskowych z nowoczesnymi technologiami rodzi szereg problemów natury etycznej. Czy teorie spiskowe powinny być zwalczane, a algorytmy nie powinny podsuwać takich treści? Czy użytkownicy rozpowszechniający takie treści powinny zostać zbanowani? Czy rząd ma prawo interweniować w sferę mediów społecznościowych?

ARGUMENTY ZA WOLNOŚCIĄ SŁOWA

Osoby opowiadające się za nie ograniczoną wolnością słowa wskazują, iż rząd, a nawet sami twórcy platform mediów społecznościowych nie powinni w żaden sposób ograniczać wypowiedzi użytkowników internetu, nawet jeśli głoszą oni poglądy, niemające żadnego poparcia w rzeczywistości. Argumentami na rzecz takiego stanowisko jest m.in. obawa przed kasowaniem treści niekorzystnych dla rządu lub wielkich korporacji. Warto zwrócić uwagę na fakt, że teorie spiskowe mogą okazać się prawdziwe, a walka z nimi, może uniemożliwić obywatelom dociekanie prawdy. Nawet jeśli dana teoria spiskowa, nie okaże się prawdziwa, to wciąż może być, etapem na drodze dociekania do prawdy np. wiemy więcej na temat zabójstwa Kennedy’ego dzięki teoriom spiskowym na temat jego śmierci, ponieważ wymusiły one większą transparentność na rządzie Stanów Zjednoczonych Ameryki. Warto również przypomnieć, iż teorie spiskowe istniały na długo przed internetem i walka z nimi w sieci, nie oznacza ich całkowitego zniknięcia.

ARGUMENTYZA KONTROLĄ WYPOWIEDZI

Przeciwnicy nieograniczonej wolności słowa zwracają jednak uwagę na to, że teorie spiskowe nie są jedynie zabawnymi historyjkami, w które wierzy niewielka grupa ludzi, lecz, że mają realne konsekwencje w świecie, co wykazali brytyjscy naukowcy. Osoby wierzący w teorie spiskowe związane z COVID 19 były mniej skłonne do przestrzegania obostrzeń oraz zachowywania środków bezpieczeństwa. Inny pogląd głosi, iż właściciele mediów społecznościowych powinni mieć pełną dowolność w selekcji i kontroli treści publikowanych na ich portalach. W tym przypadku o tym, czy teorie spiskowe zostaną zbanowane, czy nie, decydować będą twórcy danej platformy. Istnieje również grupa osób domagających się regulacji prawnej tego zjawiska. Zwolennicy takiego stanowiska argumentują, iż skoro teorie spiskowe mogą mieć realne i niebezpieczne konsekwencje, należy odpowiednio się przed nimi zabezpieczyć. Argumentem na rzecz zwalczania i usuwania teorii spiskowych jest założenie, iż demokracja musi opierać się na dobrze poinformowanych obywatelach. Teorie spiskowe mają wpływ na wybory ludzi, zwłaszcza te polityczne, a więc mogą one stać się narzędziem w rękach próbujących przejąć władzę.

GDZIE POSTAWIĆ GRANICĘ?

Istnieje również duża grupa ludzi opowiadająca się za stanowiskiem plasującym się gdzieś pomiędzy wcześniej wymienionymi dwoma. Stanowisko to widzi możliwość walki z teoriami spiskowymi, lecz tylko w określonych przypadkach i do pewnego stopnia. Rodzi się wtedy kolejny pytanie, gdzie należy postawić granicę? Które z teorii spiskowych należy usuwać z przestrzeni mediów społecznościowych, a które dopuszczać w ramach wolności słowa? Czy należy tak samo traktować teorię o tym, iż C.I.A ukrywa informację, o tym, że D.B Cooper był ich agentem jak teorię o płaskiej ziemi? Należy pamiętać, że sam fakt, iż dana teoria jest spiskowa, nie przesądza automatycznie o jej prawdziwości. Rozwiązaniem tego problemu, może być badanie poziomu szkodliwości danej teorii oraz stopnia niebezpieczeństwa. Inną możliwością jest oznaczanie takich teorii jako spiskowych, by użytkownicy byli świadomi, z jakimi treściami mają do czynienia, lecz sami decydowali o ich prawdziwości.

LITERATURA

• Guzowski, J. (2016). Psychologiczne źródła teorii spiskowych.
• https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/coronavirus-response/fighting-disinformation/identifying-conspiracy-theories_pl
• https://newsroom.ucla.edu/magazine/artificial-intelligence-conspiracy-theories
• https://europeanlung.org/en/news-and-blog/the-impact-of-conspiracy-theories-and-social-media-during-the-covid-19-pandemic/
• https://en.wikipedia.org/wiki/Conspiracy_theory
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Erich_von_D%C3%A4niken
• https://www.bennettinstitute.cam.ac.uk/blog/conspiracy-theory-vs-free-speech-should-we-regulat/